18/4/2022
ΟΜΑΛΟΣ ΛΕΙΧΗΝΑΣ ΣΤΟΜΑΤΟΣ
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ
1. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ
2. ΕΠΙΠΟΛΑΣΜΟΣ
3. ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
4. ΚΑΡΚΙΝΟΣ
5. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
6. ΒΟΤΑΝΑ ΓΙΑ ΟΜΑΛΟ ΛΕΙΧΗΝΑ
Παραπομπές (50)
1. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ
2. ΕΠΙΠΟΛΑΣΜΟΣ
3. ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
4. ΚΑΡΚΙΝΟΣ
5. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
6. ΒΟΤΑΝΑ ΓΙΑ ΟΜΑΛΟ ΛΕΙΧΗΝΑ
Παραπομπές (50)
1. ΛΙΓΑ ΛΟΓΙΑ
Ο ομαλός λειχήνας (Lichen planus) είναι μια κοινή χρόνια φλεγμονώδης κατάσταση (1), η οποία μπορεί να επηρεάσει το δέρμα, τα μαλλιά, τα νύχια και τις επιφάνειες των βλεννογόνων, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν στοματικές, γεννητικών οργάνων, οφθαλμικές, ωτικές, οισοφαγικές και σπανιότερα επιφάνειες της ουροδόχου κύστης, ρινικές, του λάρυγγα και του πρωκτού (2). Δείτε και την ανάρτηση "λειχήνες δέρματος εικόνες".
Κλινικά μπορούν να αναγνωριστούν έξι τύποι για τον ομαλό λειχήνα στόματος: δικτυωτός, βλατιδώδης, πλακώδης, ατροφικός/διαβρωτικός, ελκώδης και φυσαλιδώδης (3).
Ο ομαλός λειχήνας στόματος επηρεάζει συχνότερα τον στοματικό βλεννογόνο, την γλώσσα και τα ούλα (3).
2. ΕΠΙΠΟΛΑΣΜΟΣ
Παγκοσμίως, ο επιπολασμός είναι 1,01%, ενώ ο υψηλότερος επιπολασμός αναφέρθηκε από την Ευρώπη: 1,43% (4).
Από την ηλικία των 40 ετών ο επιπολασμός αυξάνεται σημαντικά και προοδευτικά (4). Ο ομαλός λειχήνας στόματος τείνει να επηρεάζει τους άνδρες λιγότερο συχνά σε σύγκριση με τις γυναίκες (2, 10). Δείτε και την ανάρτηση "λειχήνας αιδοίου θεραπεία".
Οι μελέτες που πραγματοποιήθηκαν από ειδικούς στην στοματική ιατρική/παθολογία αναφέρουν σημαντικά υψηλότερο επιπολασμό (1,80%) από τους οδοντιάτρους (0,61%) και τους δερματολόγους (0,33%). Συνεπώς, η αναγκαιότητα βελτίωσης της γνώσης του ομαλού λειχήνα στόματος μεταξύ των οδοντιάτρων και των δερματολόγων είναι εμφανής (4).
3. ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
Σύμφωνα με την Αμερικανική Ακαδημία Στοματικής και Γναθοπροσωπικής Παθολογίας, παρά το γεγονός ότι είναι μια από τις πιο κοινές ασθένειες του στοματικού βλεννογόνου και έχει αναγνωριστεί ήδη από το 1866, ο ομαλός λειχήνας στόματος εξακολουθεί να είναι μια ασθένεια χωρίς σαφή αιτιολογία ή παθογένεση (5).
Το στόμα είναι ένας καθρέφτης της υγείας ή της ασθένειας, και αποτελεί ένα σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης. Σε πολλές περιπτώσεις, η στοματική εκδήλωση προηγείται της εμφάνισης συμπτωμάτων ή βλαβών σε άλλα σημεία του σώματος (49), και υπάρχουν αρκετοί συσχετισμοί:
- ο ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων (HPV) στο στόμα έχει συσχετιστεί έντονα με τον ομαλό λειχήνα του στόματος (6)
- η διακοπή του καπνίσματος ενθαρρύνεται (7) διότι - μεταξύ των ασθενών με ομαλού λειχήνα στόματος που καπνίζουν - ο κίνδυνος κακοήθους μετασχηματισμού του λειχήνα είναι σημαντικά υψηλότερος (9, 15, 20),
- μία μετα-ανάλυση ανέφερε συσχέτιση μεταξύ του ιού Epstein-Barr και του ομαλού λειχήνα στόματος (8)
- το αλκοόλ δρα επιβαρυντικά (9, 15, 20)
- λοιμώδεις παράγοντες (13) π.χ. αλλαγές στο στοματικό μικροβίωμα (13), συσχέτιση με ιογενή ηπατίτιδα C (13, 15, 20, 24). Η συσχέτιση της λοίμωξης από τον ιό της ηπατίτιδας C με τον ομαλό λειχήνα στόματος υπογραμμίζει την σημασία του προσυμπτωματικού ελέγχου του ιού της ηπατίτιδας C σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος (16), αλλά και το αντίστροφο, δηλαδή εξέταση στόματος σε ασθενείς με ιογενής ηπατίτιδα C (25)
- μυκητιασική λοίμωξη (29), τα αντιμικροβιακά φάρμακα να συνταγογραφούνται με σύνεση (29). Μία μελέτη προτείνει να διενεργείται ένας έλεγχος ρουτίνας για στοματική καντιντίαση σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος (41).
- ανοσοανεπάρκεια (29)
- το άγχος σχετίζεται με εξάρσεις της νόσου (30, 32, 37)
- ορισμένα φάρμακα (29, 30)
- ψυχολογικές διαταραχές (29, 31, 39), κατάθλιψη (32, 34, 35, 36), διαταραχές διάθεσης (33), χαμηλός αυτο-έλεγχος (38). Αυτά τα ευρήματα υπογραμμίζουν την σημασία της ψυχολογικής συμβουλευτικής στην διαχείριση της νόσου (40), η οποία θα πρέπει να διενεργείται τακτικά σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος ώστε να βελτιώνεται η πρόγνωση της νόσου (36).
- Οι ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος τείνουν να παρουσιάζουν συσσώρευση πλάκας στα δόντια τους. Οι εξατομικευμένες συμβουλές στοματικής υγιεινής έχουν συσχετιστεί με βελτιώσεις στην κλινική κατάσταση της νόσου (42)
- θυρεοειδής : Τα τελευταία χρόνια, ολοένα και περισσότερες μελέτες έχουν δείξει ότι η συχνότητα σε αυτοάνοσες παθήσεις του θυρεοειδούς είναι αυξημένη σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος (45). Ένας σημαντικός αριθμός ασθενών με ομαλό λειχήνα στόματος που δεν έχουν προηγουμένως διαγνωστεί με νόσο του θυρεοειδούς, έχουν παραμέτρους του θυρεοειδούς που είναι συμβατοί με τον υποθυρεοειδισμό (46), αν και μία άλλη μελέτη δεν βρήκε σημαντικές συσχετίσεις (47).
Ωστόσο, δύο μετα-αναλύσεις ανέφεραν έναν σημαντικά υψηλό επιπολασμό της νόσου του θυρεοειδούς σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος (43, 44), το οποίο υποδηλώνει ότι ένας έλεγχος ρουτίνας για νόσο του θυρεοειδούς θα μπορούσε να είναι επωφελής για τους ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος (43)
- Επίσης, ο ομαλός λειχήνας στόματος έχει συσχετιστεί με μεταβολικό σύνδρομο, σακχαρώδη διαβήτη, υπέρταση, γαστρεντερικές παθήσεις (50)
4. ΚΑΡΚΙΝΟΣ
Παρόλο που ο ομαλός λειχήνας στόματος συχνά παραμελείται (23), συνοδεύεται από αυξημένο κίνδυνο κακοήθους μετασχηματισμού (11, 21). Μάλιστα, μία ανασκόπηση που δημοσιεύτηκε πριν λίγους μήνες αναφέρει ότι "υπάρχουν επαρκή δεδομένα για αυξημένο κίνδυνο καρκίνου του στόματος σε ασθενείς που έχουν διαγνωστεί με λειχηνοειδείς βλάβες στόματος" (27).
Οι ασθενείς με ομαλό λειχήνα του στόματος έχουν αυξημένο κίνδυνο να αναπτύξουν ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα (14). Μία μετα-ανάλυση 27 μελετών ανέφερε ότι το ποσοστό θνησιμότητας 5ετίας ήταν 15,48% για τους ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος που ανέπτυξαν ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα του στόματος (28).
Ως εκ τούτου, μια έγκαιρη και ακριβής διάγνωση είναι απαραίτητη για την αποφυγή περαιτέρω βλάβης του στοματικού βλεννογόνου (14), ιδίως όταν στην βιβλιογραφία αναφέρεται ότι τα ποσοστά κακοήθους μετασχηματισμού του ομαλού λειχήνα στόματος έχουν υποτιμηθεί (15, 22).
Η έγκαιρη διάγνωση και η έγκαιρη αντιμετώπιση δεν αφορά μόνο τον καρκίνο του στόματος αλλά και των προκαρκινικών καταστάσεων, συμπεριλαμβανομένου του ομαλού λειχήνα (16), o οποίος ταξινομείται ως μία δυνητικά κακοήθη διαταραχή του στόματος (18), και για αυτόν τον λόγο είναι απαραίτητη η περιοδική παρακολούθηση του (26).
Μάλιστα, μία πρόσφατη μελέτη ανέφερε ότι υπήρχε χαμηλό έως μέτριο επίπεδο ενημέρωσης μεταξύ των ιατρών σχετικά με τις κοινές προκαρκινικές στοματικές βλάβες, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν τον ομαλό λειχήνα στόματος (19).
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO; 2017), ο ομαλός λειχήνας στόματος είναι μια από τις δυνητικά κακοήθεις διαταραχές (51). Δείτε και την ανάρτηση "ομαλός λειχήνας στόματος και καρκίνος".
5. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
Συνοψίζοντας τα προαναφερόμενα :
- ο ιατρός στοματικής υγείας θα πρέπει να γνωρίζει τις προαναφερόμενες συσχετίσεις και θα πρέπει να συνεργάζεται στενά με τους ιατρούς της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας για να αποκλείσει τους προδιαθεσικούς παράγοντες για τις σχετικές συννοσηρότητες (50).
- η διακοπή του καπνίσματος και αλκοόλ ενθαρρύνεται,
- η διαχείριση του άγχους είναι χρήσιμη,
- οι εξατομικευμένες συμβουλές στοματικής υγιεινής βοηθούν σημαντικά.
Ο ομαλός λειχήνας στόματος έχει επαναλαμβανόμενες εξάρσεις, μερικές φορές επώδυνες και ανθεκτικές στην αγωγή. Ως εκ τούτου, επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα ζωής του ασθενούς (11).
Η αντιμετώπιση του μπορεί να είναι δύσκολη, αλλά οφέλη μπορούν να επιτευχθούν με διάφορα τοπικά και συστημικά φάρμακα (2).
Βέβαια, όπως αναφέρει μία δημοσίευση (3), πριν από την έναρξη της αγωγής σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος, είναι πολύ σημαντικό, εκτός από τα επίπεδα αυτοαντισωμάτων, να εξεταστούν και άλλοι αιματολογικοί δείκτες διότι τα ευρήματα αυτής της ομάδας των ερευνητών έδειξαν ότι το 22%, το 14%, το 7% και το 15% από 352 ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος έχουν ανεπάρκεια αιμοσφαιρίνης, σιδήρου, βιταμίνης Β12 και ασυνήθιστα υψηλά επίπεδα ομοκυστεΐνης, αντίστοιχα (3).
Τα επίπεδα σιδήρου μπορούν να βελτιωθούν μέσω εξατομικευμένης διατροφής από Διαιτολόγο-Διατροφολόγο, ενώ η Β12 και η ομοκυστεΐνη μπορούν να βοηθηθούν σημαντικά με συμπλήρωμα διατροφής.
Τα τοπικά στεροειδή παραμένουν η αγωγή πρώτης γραμμής για τον συμπτωματικό ομαλό λειχήνα στόματος, ωστόσο, πολλές διαφορετικές μη-φαρμακολογικές θεραπείες θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια έγκυρη εναλλακτική επιλογή για την διαχείριση του (12).
Επίσης, αυτές οι μη-φαρμακολογικές επιλογές μπορούν να μην έχουν τις ανεπιθύμητες επιδράσεις που σχετίζονται με την φαρμακολογική μέθοδο (48).
Μία μη-φαρμακολογική επιλογή με σημαντική επιστημονική τεκμηρίωση είναι τα βότανα και τα μπαχαρικά. Δείτε και την ανάρτηση "θεραπεία λειχήνα με βότανα".
6. ΒΟΤΑΝΑ ΓΙΑ ΟΜΑΛΟ ΛΕΙΧΗΝΑ
Για τον ομαλό λειχήνα γίνονται αρκετές αναφορές σχετικά με βότανα που μπορούν να βοηθήσουν.
Ποια, όμως, από αυτά τα βότανα υποστηρίζονται με δεδομένα από μελέτες σε ανθρώπους με ομαλό λειχήνα ;
Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα, στην ιστοσελίδα pubmed.gov διενεργήθηκε αναζήτηση για τον όρο «λειχήνας βότανα», και εμφανίστηκαν 31 δημοσιεύσεις.
Από την ανάγνωση αυτών των 31 δημοσιεύσεων, προέκυψαν δύο βότανα, των οποίων η αποκλειστική χρήση έχει αξιολογηθεί για την αντιμετώπιση του ομαλού λειχήνα στόματος.
Το ένα εξ'αυτών ήταν ο κουρκουμάς.
Στην συνέχεια διενεργήθηκε μία στοχευμένη αναζήτηση για τον όρο "λειχήνας κουρκουμάς" και προέκυψαν 24 δημοσιεύσεις.
Συνοπτικά, ο κουρκουμάς ήταν αποτελεσματικός στην βελτίωση των συμπτωμάτων του ομαλού λειχήνα στόματος (με ελάχιστες ή καθόλου παρενέργειες, ανάλογα τον τρόπο χρήσης), ενώ ορισμένες μελέτες ανέφεραν ότι ο κουρκουμάς οδήγησε ακόμα σε πλήρη ύφεση.
Εάν σας ενδιαφέρει να διαβάσετε τα σημαντικότερα ευρήματα, τότε συμπληρώστε την φόρμα επικοινωνίας, και θα λάβετε συγκεντρωτικά τα εξής:
1. δοσολογία: εύρος δοσολογίας, από την μικρότερη έως την υψηλότερη.
2. διάρκεια: εύρος χρονικής διάρκειας των μελετών, από την πιο σύντομη έως εκείνη με την μεγαλύτερη διάρκεια
3. τρόπος χρήσης: τοπική εφαρμογή με αλοιφή ή κατανάλωση από το στόμα ως κάψουλα.
4. ποια ημερήσια συχνότητα τοπικής εφαρμογής είναι περισσότερο ευεργετική.
5. ποιες είναι οι δυνητικές παρενέργειες, και με ποιον τρόπο μπορούμε να τις αποφύγουμε.
6. με ποιον τρόπο ενισχύουμε την βιοδιαθεσιμότητα, και με ποια ποσότητα.
7. τέλος, θα λάβετε μία συνολική πρόταση, η οποία συνοψίζει με έναν απλό τρόπο όλα τα ευρήματα ώστε να ξεκινήσετε να τα εφαρμόζετε άμεσα στην καθημερινότητα σας.
Εάν σας ενδιαφέρει, μπορείτε να συμπληρώσετε την φόρμα επικοινωνίας.
Δείτε επίσης:
- αλοιφή για ομαλό λειχήνα
- θεραπεία λειχήνα με βότανα
- λειχήνας αιδοίου θεραπεία
- λειχήνας γεννητικών οργάνων θεραπεία
- λειχήνες δέρματος εικόνες
- λειχήνας πέους θεραπεία
- ομαλός λειχήνας στόματος και καρκίνος
- σκληροατροφικός λειχήνας
Παραπομπές (50)
1. Alrashdan MS, Cirillo N, McCullough M. Oral lichen planus: a literature review and update. Arch Dermatol Res. 2016 Oct;308(8):539-51. doi: 10.1007/s00403-016-1667-2. Epub 2016 Jun 27. PMID: 27349424.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27349424/
2. Olson MA, Rogers RS 3rd, Bruce AJ. Oral lichen planus. Clin Dermatol. 2016 Jul-Aug;34(4):495-504. doi: 10.1016/j.clindermatol.2016.02.023. Epub 2016 Mar 2. PMID: 27343965.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27343965
3. Chiang CP, Yu-Fong Chang J, Wang YP, Wu YH, Lu SY, Sun A. Oral lichen planus - Differential diagnoses, serum autoantibodies, hematinic deficiencies, and management. J Formos Med Assoc. 2018 Sep;117(9):756-765. doi: 10.1016/j.jfma.2018.01.021. Epub 2018 Feb 19. PMID: 29472048.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29472048
4. González-Moles MÁ, Warnakulasuriya S, González-Ruiz I, González-Ruiz L, Ayén Á, Lenouvel D, Ruiz-Ávila I, Ramos-García P. Worldwide prevalence of oral lichen planus: A systematic review and meta-analysis. Oral Dis. 2021 May;27(4):813-828. doi: 10.1111/odi.13323. Epub 2020 Apr 2. PMID: 32144836.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32144836/
5. Cheng YS, Gould A, Kurago Z, Fantasia J, Muller S. Diagnosis of oral lichen planus: a position paper of the American Academy of Oral and Maxillofacial Pathology. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol. 2016 Sep;122(3):332-54. doi: 10.1016/j.oooo.2016.05.004. Epub 2016 Jul 9. PMID: 27401683.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27401683/
6. Shang Q, Peng J, Zhou Y, Chen Q, Xu H. Association of Human Papillomavirus With Oral Lichen Planus and Oral Leukoplakia: A Meta-analysis. J Evid Based Dent Pract. 2020 Dec;20(4):101485. doi: 10.1016/j.jebdp.2020.101485. Epub 2020 Aug 24. PMID: 33303094.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33303094/
7. Palaniappan P, Baalann KP. Erosive oral lichen planus. Pan Afr Med J. 2021 Oct 4;40:73. doi: 10.11604/pamj.2021.40.73.26013. PMID: 34804341; PMCID: PMC8590277.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34804341/
8. Ashraf S, Al-Maweri SA, Alaizari N, Umair A, Ariffin Z, Alhajj MN, Kassim S, Awan KH. The association between Epstein-Barr virus and oral lichen planus: A systematic review and meta-analysis. J Oral Pathol Med. 2020 Nov;49(10):969-976. doi: 10.1111/jop.13093. Epub 2020 Aug 24. PMID: 32746493.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32746493/
9. Idrees M, Kujan O, Shearston K, Farah CS. Oral lichen planus has a very low malignant transformation rate: A systematic review and meta-analysis using strict diagnostic and inclusion criteria. J Oral Pathol Med. 2021 Mar;50(3):287-298. doi: 10.1111/jop.12996. Epub 2020 Feb 8. PMID: 31981238.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31981238/
10. Li C, Tang X, Zheng X, Ge S, Wen H, Lin X, Chen Z, Lu L. Global Prevalence and Incidence Estimates of Oral Lichen Planus: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA Dermatol. 2020 Feb 1;156(2):172-181. doi: 10.1001/jamadermatol.2019.3797. PMID: 31895418; PMCID: PMC6990670.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31895418/
11. Rotaru D, Chisnoiu R, Picos AM, Picos A, Chisnoiu A. Treatment trends in oral lichen planus and oral lichenoid lesions (Review). Exp Ther Med. 2020 Dec;20(6):198. doi: 10.3892/etm.2020.9328. Epub 2020 Oct 14. PMID: 33123228; PMCID: PMC7588785.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33123228/
12. Oberti L, Alberta L, Massimo P, Francesco C, Dorina L. Clinical Management of Oral Lichen Planus: A Systematic Review. Mini Rev Med Chem. 2019;19(13):1049-1059. doi: 10.2174/1389557519666190301144157. PMID: 30836913.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30836913/
13. Giannetti L, Dello Diago AM, Spinas E. Oral Lichen planus. J Biol Regul Homeost Agents. 2018 Mar-Apr;32(2):391-395. PMID: 29685024.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29685024/
14. Ramesh S, Nazeer SS, Thomas S, Vivek V, Jayasree RS. Optical diagnosis of oral lichen planus: A clinical study on the use of autofluorescence spectroscopy combined with multivariate analysis. Spectrochim Acta A Mol Biomol Spectrosc. 2021 Mar 5;248:119240. doi: 10.1016/j.saa.2020.119240. Epub 2020 Nov 28. PMID: 33310275.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33310275/
15. González-Moles MÁ, Ruiz-Ávila I, González-Ruiz L, Ayén Á, Gil-Montoya JA, Ramos-García P. Malignant transformation risk of oral lichen planus: A systematic review and comprehensive meta-analysis. Oral Oncol. 2019 Sep;96:121-130. doi: 10.1016/j.oraloncology.2019.07.012. Epub 2019 Jul 22. PMID: 31422203.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31422203/
16. Shibahara T. [Oral cancer -diagnosis and therapy-.]. Clin Calcium. 2017;27(10):1427-1433. Japanese. PMID: 28947694.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28947694/
17. Alaizari NA, Al-Maweri SA, Al-Shamiri HM, Tarakji B, Shugaa-Addin B. Hepatitis C virus infections in oral lichen planus: a systematic review and meta-analysis. Aust Dent J. 2016 Sep;61(3):282-7. doi: 10.1111/adj.12382. PMID: 26475515.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26475515/
18. Ramos-García P, González-Moles MÁ, Warnakulasuriya S. Oral cancer development in lichen planus and related conditions-3.0 evidence level: A systematic review of systematic reviews. Oral Dis. 2021 Nov;27(8):1919-1935. doi: 10.1111/odi.13812. Epub 2021 Mar 11. PMID: 33616234.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33616234/
19. Papadiochou S, Papadiochos I, Perisanidis C, Papadogeorgakis N. Medical practitioners' educational competence about oral and oropharyngeal carcinoma: a systematic review and meta-analysis. Br J Oral Maxillofac Surg. 2020 Jan;58(1):3-24. doi: 10.1016/j.bjoms.2019.08.007. Epub 2019 Nov 27. PMID: 31785865.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31785865/
20. Offen E, Allison JR. What is the malignant transformation potential of oral lichen planus? Evid Based Dent. 2022 Mar;23(1):36-37. doi: 10.1038/s41432-022-0240-4. Epub 2022 Mar 25. PMID: 35338329.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35338329/
21. Gerson SJ. Oral cancer. Crit Rev Oral Biol Med. 1990;1(3):153-66. doi: 10.1177/10454411900010030101. PMID: 2129624.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2129624/
22. Novembre D, Barca I, Cordaro R, Kallaverja E, Ferragina F, Cristofaro MG. Malignant transformation of oral lichen planus. A retrospective analysis from 2003-2014: our experience. Ann Ital Chir. 2020;91:445-450. PMID: 33295299.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2129624/
23. Sehgal VN, Syed NH, Aggarwal A, Sehgal S. Oral Lichen Planus: A Cross-Sectional/Descriptive Study of 33 Patients. Skinmed. 2017 Oct 1;15(5):333-337. PMID: 29139359.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29139359/
24. Mester A, Lucaciu O, Ciobanu L, Apostu D, Ilea A, Campian RS. Clinical features and management of oral lichen planus (OLP) with emphasis on the management of hepatitis C virus (HCV)-related OLP. Bosn J Basic Med Sci. 2018 Aug 1;18(3):217-223. doi: 10.17305/bjbms.2018.3133. PMID: 29984679; PMCID: PMC6087560.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29984679/
25. Pitak-Arnnop P, Subbalekha K, Sirintawat N, Tangmanee C, Auychai P, Muangchan C, Sukphopetch P, Meningaud JP, Neff A. Are oral lichen planus patients at high risk of hepatitis C? A case-control study. J Stomatol Oral Maxillofac Surg. 2021 Jul 28:S2468-7855(21)00159-2. doi: 10.1016/j.jormas.2021.07.013. Epub ahead of print. PMID: 34332181.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34332181/
26. Schenkel JS, Lübbers HT, Rostetter C, Metzler P. Traitement médicamenteux du lichen plan buccal. Swiss Dent J. 2017;127(6):538-539. French. PMID: 28639683.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28639683/
27. Warnakulasuriya S, Kujan O, Aguirre-Urizar JM, Bagan JV, González-Moles MÁ, Kerr AR, Lodi G, Mello FW, Monteiro L, Ogden GR, Sloan P, Johnson NW. Oral potentially malignant disorders: A consensus report from an international seminar on nomenclature and classification, convened by the WHO Collaborating Centre for Oral Cancer. Oral Dis. 2021 Nov;27(8):1862-1880. doi: 10.1111/odi.13704. Epub 2020 Nov 26. PMID: 33128420.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33128420/
28. González-Moles MÁ, Warnakulasuriya S, González-Ruiz I, González-Ruiz L, Ayén Á, Lenouvel D, Ruiz-Ávila I, Ramos-García P. Clinicopathological and prognostic characteristics of oral squamous cell carcinomas arising in patients with oral lichen planus: A systematic review and a comprehensive meta-analysis. Oral Oncol. 2020 Jul;106:104688. doi: 10.1016/j.oraloncology.2020.104688. Epub 2020 Apr 16. PMID: 32305649.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32305649/
29. Li W, Gao X, Wang Y, Xu Y, Zhang X, Chen J. Oral lichen planus induced by long-term use of antimicrobials for recurrent aphthous ulcer: A case report and literature review. Zhong Nan Da Xue Xue Bao Yi Xue Ban. 2021 Jun 28;46(6):666-672. English, Chinese. doi: 10.11817/j.issn.1672-7347.2021.200817. PMID: 34275937.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34275937/
30. Czerninski R, Pikovsky A. [Update and review of oral lichen planus]. Refuat Hapeh Vehashinayim (1993). 2013 Apr;30(2):31-7, 80. Hebrew. PMID: 24020244.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24020244/
31. Han X, Zhang J, Tan Y, Zhou G. Probiotics: A non-conventional therapy for oral lichen planus. Arch Oral Biol. 2017 Sep;81:90-96. doi: 10.1016/j.archoralbio.2017.04.026. Epub 2017 Apr 26. PMID: 28499235.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28499235/
32. Simoura JADS, Pires ALPV, Alves LDB, Arsati F, Lima-Arsati YBO, Santos JND, Freitas VS. Psychological profile and α-amylase levels in oral lichen planus patients: A case-control preliminary study. Oral Dis. 2021 Nov 19. doi: 10.1111/odi.14081. Epub ahead of print. PMID: 34797946.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34797946/
33. Adamo D, Calabria E, Coppola N, Lo Muzio L, Giuliani M, Bizzoca ME, Azzi L, Croveri F, Colella G, Boschetti CE, Montebugnoli L, Gissi D, Gabriele M, Nisi M, Sardella A, Lodi G, Varoni EM, Giudice A, Antonelli A, Cabras M, Gambino A, Vescovi P, Majorana A, Bardellini E, Campisi G, Panzarella V, Francesco S, Marino S, Pentenero M, Ardore M, Biasotto M, Gobbo M, Guarda Nardini L, Romeo U, Tenore G, Serpico R, Lajolo C, Gioco G, Aria M, Mignogna MD; SIPMO (Italian Society of Oral Pathology, Medicine). Psychological profile and unexpected pain in oral lichen planus: A case-control multicenter SIPMO studya. Oral Dis. 2021 Jan 29. doi: 10.1111/odi.13787. Epub ahead of print. PMID: 33512068.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33512068/
34. Wiriyakijja P, Porter S, Fedele S, Hodgson T, McMillan R, Shephard M, Ni Riordain R. Validation of the HADS and PSS-10 and psychological status in patients with oral lichen planus. Oral Dis. 2020 Jan;26(1):96-110. doi: 10.1111/odi.13220. Epub 2019 Nov 13. PMID: 31650646.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31650646/
35. De Porras-Carrique T, González-Moles MÁ, Warnakulasuriya S, Ramos-García P. Depression, anxiety, and stress in oral lichen planus: a systematic review and meta-analysis. Clin Oral Investig. 2022 Feb;26(2):1391-1408. doi: 10.1007/s00784-021-04114-0. Epub 2021 Aug 30. PMID: 34460001; PMCID: PMC8816610.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34460001/
36. Li K, He W, Hua H. Characteristics of the psychopathological status of oral lichen planus: a systematic review and meta-analysis. Aust Dent J. 2022 Jan 24. doi: 10.1111/adj.12896. Epub ahead of print. PMID: 35067951.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35067951/
37. Lopez-Jornet P, Zavattaro E, Mozaffari HR, Ramezani M, Sadeghi M. Evaluation of the Salivary Level of Cortisol in Patients with Oral Lichen Planus: A Meta-Analysis. Medicina (Kaunas). 2019 May 27;55(5):213. doi: 10.3390/medicina55050213. PMID: 31137861; PMCID: PMC6571959.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31137861/
38. Pippi R, Romeo U, Santoro M, Del Vecchio A, Scully C, Petti S. Psychological disorders and oral lichen planus: matched case-control study and literature review. Oral Dis. 2016 Apr;22(3):226-34. doi: 10.1111/odi.12423. Epub 2016 Jan 25. PMID: 26680999.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26680999/
39. Cerqueira JDM, Moura JR, Arsati F, Lima-Arsati YBO, Bittencourt RA, Freitas VS. Psychological disorders and oral lichen planus: A systematic review. J Investig Clin Dent. 2018 Nov;9(4):e12363. doi: 10.1111/jicd.12363. Epub 2018 Oct 1. PMID: 30270524.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30270524/
40. Liao H, Luo Y, Long L, Peng J, Qiu X, Yuan P, Xu H, Jiang L. Anxiety and oral lichen planus. Oral Dis. 2021 Apr;27(3):506-514. doi: 10.1111/odi.13569. Epub 2020 Aug 11. PMID: 32697012.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32697012/
41. Parlatescu I, Nicolae C, Tovaru S, Radu L, Penes O, Varlas V. The Implication of Candida Infection in Oral Lichen Planus Lesions. Maedica (Bucur). 2021 Dec;16(4):585-589. doi: 10.26574/maedica.2021.16.4.585. PMID: 35261657; PMCID: PMC8897806.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35261657/
42. Albaghli F, Zhou Y, Hsu CC, Nibali L. The effect of plaque control in the treatment of Oral Lichen Planus with gingival manifestations: a Systematic Review. Community Dent Health. 2021 May 28;38(2):112-118. doi: 10.1922/CDH_00202Albaghli07. PMID: 33848405.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33848405/
43. Li D, Li J, Li C, Chen Q, Hua H. The Association of Thyroid Disease and Oral Lichen Planus: A Literature Review and Meta-analysis. Front Endocrinol (Lausanne). 2017 Nov 9;8:310. doi: 10.3389/fendo.2017.00310. PMID: 29170653; PMCID: PMC5684121.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29170653/
44. De Porras-Carrique T, Ramos-García P, Aguilar-Diosdado M, Warnakulasuriya S, González-Moles MÁ. Autoimmune disorders in oral lichen planus: A systematic review and meta-analysis. Oral Dis. 2022 Jan 9. doi: 10.1111/odi.14127. Epub ahead of print. PMID: 35000260.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35000260/
45. Wang Y, Hao Y, Tang F, Chen Q. Immune mechanisms involved in the coexistence of oral lichen planus and autoimmune thyroid diseases. Zhejiang Da Xue Xue Bao Yi Xue Ban. 2021 Apr 25;50(2):222-228. English. doi: 10.3724/zdxbyxb-2021-0124. PMID: 34137220; PMCID: PMC8710937.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34137220/
46. Robledo-Sierra J, Landin-Wilhelmsen K, Filipsson Nyström H, Eggertsen R, Larsson L, Dafar A, Warfvinge G, Mattsson U, Jontell M. A mechanistic linkage between oral lichen planus and autoimmune thyroid disease. Oral Dis. 2018 Sep;24(6):1001-1011. doi: 10.1111/odi.12850. Epub 2018 May 29. PMID: 29500871.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29500871/
47. Kats L, Goldman Y, Kahn A, Goldman V, Gorsky M. Oral lichen planus and thyroid gland diseases: possible associations. BMC Oral Health. 2019 Jul 31;19(1):169. doi: 10.1186/s12903-019-0859-5. PMID: 31366342; PMCID: PMC6670207.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31366342/
48. Hoseinpour Jajarm H, Asadi R, Bardideh E, Shafaee H, Khazaei Y, Emadzadeh M. The effects of photodynamic and low-level laser therapy for treatment of oral lichen planus-A systematic review and meta-analysis. Photodiagnosis Photodyn Ther. 2018 Sep;23:254-260. doi: 10.1016/j.pdpdt.2018.07.001. Epub 2018 Jul 10. PMID: 30006319.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30006319/
49. Gupta S, Jawanda MK. Oral Lichen Planus: An Update on Etiology, Pathogenesis, Clinical Presentation, Diagnosis and Management. Indian J Dermatol. 2015 May-Jun;60(3):222-9. doi: 10.4103/0019-5154.156315. PMID: 26120146; PMCID: PMC4458931.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26120146/
50. Hasan S, Ahmed S, Kiran R, Panigrahi R, Thachil JM, Saeed S. Oral lichen planus and associated comorbidities: An approach to holistic health. J Family Med Prim Care. 2019 Nov 15;8(11):3504-3517. doi: 10.4103/jfmpc.jfmpc_749_19. PMID: 31803644; PMCID: PMC6881968.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31803644/
51. Schmidt-Westhausen AM. Oral lichen planus and lichenoid lesions: what's new? Quintessence Int. 2020;51(2):156-161. doi: 10.3290/j.qi.a43868. PMID: 31942576.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31942576/
Ο ομαλός λειχήνας (Lichen planus) είναι μια κοινή χρόνια φλεγμονώδης κατάσταση (1), η οποία μπορεί να επηρεάσει το δέρμα, τα μαλλιά, τα νύχια και τις επιφάνειες των βλεννογόνων, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν στοματικές, γεννητικών οργάνων, οφθαλμικές, ωτικές, οισοφαγικές και σπανιότερα επιφάνειες της ουροδόχου κύστης, ρινικές, του λάρυγγα και του πρωκτού (2). Δείτε και την ανάρτηση "λειχήνες δέρματος εικόνες".
Κλινικά μπορούν να αναγνωριστούν έξι τύποι για τον ομαλό λειχήνα στόματος: δικτυωτός, βλατιδώδης, πλακώδης, ατροφικός/διαβρωτικός, ελκώδης και φυσαλιδώδης (3).
Ο ομαλός λειχήνας στόματος επηρεάζει συχνότερα τον στοματικό βλεννογόνο, την γλώσσα και τα ούλα (3).
2. ΕΠΙΠΟΛΑΣΜΟΣ
Παγκοσμίως, ο επιπολασμός είναι 1,01%, ενώ ο υψηλότερος επιπολασμός αναφέρθηκε από την Ευρώπη: 1,43% (4).
Από την ηλικία των 40 ετών ο επιπολασμός αυξάνεται σημαντικά και προοδευτικά (4). Ο ομαλός λειχήνας στόματος τείνει να επηρεάζει τους άνδρες λιγότερο συχνά σε σύγκριση με τις γυναίκες (2, 10). Δείτε και την ανάρτηση "λειχήνας αιδοίου θεραπεία".
Οι μελέτες που πραγματοποιήθηκαν από ειδικούς στην στοματική ιατρική/παθολογία αναφέρουν σημαντικά υψηλότερο επιπολασμό (1,80%) από τους οδοντιάτρους (0,61%) και τους δερματολόγους (0,33%). Συνεπώς, η αναγκαιότητα βελτίωσης της γνώσης του ομαλού λειχήνα στόματος μεταξύ των οδοντιάτρων και των δερματολόγων είναι εμφανής (4).
3. ΑΙΤΙΟΛΟΓΙΚΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ
Σύμφωνα με την Αμερικανική Ακαδημία Στοματικής και Γναθοπροσωπικής Παθολογίας, παρά το γεγονός ότι είναι μια από τις πιο κοινές ασθένειες του στοματικού βλεννογόνου και έχει αναγνωριστεί ήδη από το 1866, ο ομαλός λειχήνας στόματος εξακολουθεί να είναι μια ασθένεια χωρίς σαφή αιτιολογία ή παθογένεση (5).
Το στόμα είναι ένας καθρέφτης της υγείας ή της ασθένειας, και αποτελεί ένα σύστημα έγκαιρης προειδοποίησης. Σε πολλές περιπτώσεις, η στοματική εκδήλωση προηγείται της εμφάνισης συμπτωμάτων ή βλαβών σε άλλα σημεία του σώματος (49), και υπάρχουν αρκετοί συσχετισμοί:
- ο ιός των ανθρώπινων θηλωμάτων (HPV) στο στόμα έχει συσχετιστεί έντονα με τον ομαλό λειχήνα του στόματος (6)
- η διακοπή του καπνίσματος ενθαρρύνεται (7) διότι - μεταξύ των ασθενών με ομαλού λειχήνα στόματος που καπνίζουν - ο κίνδυνος κακοήθους μετασχηματισμού του λειχήνα είναι σημαντικά υψηλότερος (9, 15, 20),
- μία μετα-ανάλυση ανέφερε συσχέτιση μεταξύ του ιού Epstein-Barr και του ομαλού λειχήνα στόματος (8)
- το αλκοόλ δρα επιβαρυντικά (9, 15, 20)
- λοιμώδεις παράγοντες (13) π.χ. αλλαγές στο στοματικό μικροβίωμα (13), συσχέτιση με ιογενή ηπατίτιδα C (13, 15, 20, 24). Η συσχέτιση της λοίμωξης από τον ιό της ηπατίτιδας C με τον ομαλό λειχήνα στόματος υπογραμμίζει την σημασία του προσυμπτωματικού ελέγχου του ιού της ηπατίτιδας C σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος (16), αλλά και το αντίστροφο, δηλαδή εξέταση στόματος σε ασθενείς με ιογενής ηπατίτιδα C (25)
- μυκητιασική λοίμωξη (29), τα αντιμικροβιακά φάρμακα να συνταγογραφούνται με σύνεση (29). Μία μελέτη προτείνει να διενεργείται ένας έλεγχος ρουτίνας για στοματική καντιντίαση σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος (41).
- ανοσοανεπάρκεια (29)
- το άγχος σχετίζεται με εξάρσεις της νόσου (30, 32, 37)
- ορισμένα φάρμακα (29, 30)
- ψυχολογικές διαταραχές (29, 31, 39), κατάθλιψη (32, 34, 35, 36), διαταραχές διάθεσης (33), χαμηλός αυτο-έλεγχος (38). Αυτά τα ευρήματα υπογραμμίζουν την σημασία της ψυχολογικής συμβουλευτικής στην διαχείριση της νόσου (40), η οποία θα πρέπει να διενεργείται τακτικά σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος ώστε να βελτιώνεται η πρόγνωση της νόσου (36).
- Οι ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος τείνουν να παρουσιάζουν συσσώρευση πλάκας στα δόντια τους. Οι εξατομικευμένες συμβουλές στοματικής υγιεινής έχουν συσχετιστεί με βελτιώσεις στην κλινική κατάσταση της νόσου (42)
- θυρεοειδής : Τα τελευταία χρόνια, ολοένα και περισσότερες μελέτες έχουν δείξει ότι η συχνότητα σε αυτοάνοσες παθήσεις του θυρεοειδούς είναι αυξημένη σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος (45). Ένας σημαντικός αριθμός ασθενών με ομαλό λειχήνα στόματος που δεν έχουν προηγουμένως διαγνωστεί με νόσο του θυρεοειδούς, έχουν παραμέτρους του θυρεοειδούς που είναι συμβατοί με τον υποθυρεοειδισμό (46), αν και μία άλλη μελέτη δεν βρήκε σημαντικές συσχετίσεις (47).
Ωστόσο, δύο μετα-αναλύσεις ανέφεραν έναν σημαντικά υψηλό επιπολασμό της νόσου του θυρεοειδούς σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος (43, 44), το οποίο υποδηλώνει ότι ένας έλεγχος ρουτίνας για νόσο του θυρεοειδούς θα μπορούσε να είναι επωφελής για τους ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος (43)
- Επίσης, ο ομαλός λειχήνας στόματος έχει συσχετιστεί με μεταβολικό σύνδρομο, σακχαρώδη διαβήτη, υπέρταση, γαστρεντερικές παθήσεις (50)
4. ΚΑΡΚΙΝΟΣ
Παρόλο που ο ομαλός λειχήνας στόματος συχνά παραμελείται (23), συνοδεύεται από αυξημένο κίνδυνο κακοήθους μετασχηματισμού (11, 21). Μάλιστα, μία ανασκόπηση που δημοσιεύτηκε πριν λίγους μήνες αναφέρει ότι "υπάρχουν επαρκή δεδομένα για αυξημένο κίνδυνο καρκίνου του στόματος σε ασθενείς που έχουν διαγνωστεί με λειχηνοειδείς βλάβες στόματος" (27).
Οι ασθενείς με ομαλό λειχήνα του στόματος έχουν αυξημένο κίνδυνο να αναπτύξουν ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα (14). Μία μετα-ανάλυση 27 μελετών ανέφερε ότι το ποσοστό θνησιμότητας 5ετίας ήταν 15,48% για τους ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος που ανέπτυξαν ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα του στόματος (28).
Ως εκ τούτου, μια έγκαιρη και ακριβής διάγνωση είναι απαραίτητη για την αποφυγή περαιτέρω βλάβης του στοματικού βλεννογόνου (14), ιδίως όταν στην βιβλιογραφία αναφέρεται ότι τα ποσοστά κακοήθους μετασχηματισμού του ομαλού λειχήνα στόματος έχουν υποτιμηθεί (15, 22).
Η έγκαιρη διάγνωση και η έγκαιρη αντιμετώπιση δεν αφορά μόνο τον καρκίνο του στόματος αλλά και των προκαρκινικών καταστάσεων, συμπεριλαμβανομένου του ομαλού λειχήνα (16), o οποίος ταξινομείται ως μία δυνητικά κακοήθη διαταραχή του στόματος (18), και για αυτόν τον λόγο είναι απαραίτητη η περιοδική παρακολούθηση του (26).
Μάλιστα, μία πρόσφατη μελέτη ανέφερε ότι υπήρχε χαμηλό έως μέτριο επίπεδο ενημέρωσης μεταξύ των ιατρών σχετικά με τις κοινές προκαρκινικές στοματικές βλάβες, οι οποίες συμπεριλαμβάνουν τον ομαλό λειχήνα στόματος (19).
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (WHO; 2017), ο ομαλός λειχήνας στόματος είναι μια από τις δυνητικά κακοήθεις διαταραχές (51). Δείτε και την ανάρτηση "ομαλός λειχήνας στόματος και καρκίνος".
5. ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗ
Συνοψίζοντας τα προαναφερόμενα :
- ο ιατρός στοματικής υγείας θα πρέπει να γνωρίζει τις προαναφερόμενες συσχετίσεις και θα πρέπει να συνεργάζεται στενά με τους ιατρούς της πρωτοβάθμιας φροντίδας υγείας για να αποκλείσει τους προδιαθεσικούς παράγοντες για τις σχετικές συννοσηρότητες (50).
- η διακοπή του καπνίσματος και αλκοόλ ενθαρρύνεται,
- η διαχείριση του άγχους είναι χρήσιμη,
- οι εξατομικευμένες συμβουλές στοματικής υγιεινής βοηθούν σημαντικά.
Ο ομαλός λειχήνας στόματος έχει επαναλαμβανόμενες εξάρσεις, μερικές φορές επώδυνες και ανθεκτικές στην αγωγή. Ως εκ τούτου, επηρεάζει σημαντικά την ποιότητα ζωής του ασθενούς (11).
Η αντιμετώπιση του μπορεί να είναι δύσκολη, αλλά οφέλη μπορούν να επιτευχθούν με διάφορα τοπικά και συστημικά φάρμακα (2).
Βέβαια, όπως αναφέρει μία δημοσίευση (3), πριν από την έναρξη της αγωγής σε ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος, είναι πολύ σημαντικό, εκτός από τα επίπεδα αυτοαντισωμάτων, να εξεταστούν και άλλοι αιματολογικοί δείκτες διότι τα ευρήματα αυτής της ομάδας των ερευνητών έδειξαν ότι το 22%, το 14%, το 7% και το 15% από 352 ασθενείς με ομαλό λειχήνα στόματος έχουν ανεπάρκεια αιμοσφαιρίνης, σιδήρου, βιταμίνης Β12 και ασυνήθιστα υψηλά επίπεδα ομοκυστεΐνης, αντίστοιχα (3).
Τα επίπεδα σιδήρου μπορούν να βελτιωθούν μέσω εξατομικευμένης διατροφής από Διαιτολόγο-Διατροφολόγο, ενώ η Β12 και η ομοκυστεΐνη μπορούν να βοηθηθούν σημαντικά με συμπλήρωμα διατροφής.
Τα τοπικά στεροειδή παραμένουν η αγωγή πρώτης γραμμής για τον συμπτωματικό ομαλό λειχήνα στόματος, ωστόσο, πολλές διαφορετικές μη-φαρμακολογικές θεραπείες θα μπορούσαν να αποτελέσουν μια έγκυρη εναλλακτική επιλογή για την διαχείριση του (12).
Επίσης, αυτές οι μη-φαρμακολογικές επιλογές μπορούν να μην έχουν τις ανεπιθύμητες επιδράσεις που σχετίζονται με την φαρμακολογική μέθοδο (48).
Μία μη-φαρμακολογική επιλογή με σημαντική επιστημονική τεκμηρίωση είναι τα βότανα και τα μπαχαρικά. Δείτε και την ανάρτηση "θεραπεία λειχήνα με βότανα".
6. ΒΟΤΑΝΑ ΓΙΑ ΟΜΑΛΟ ΛΕΙΧΗΝΑ
Για τον ομαλό λειχήνα γίνονται αρκετές αναφορές σχετικά με βότανα που μπορούν να βοηθήσουν.
Ποια, όμως, από αυτά τα βότανα υποστηρίζονται με δεδομένα από μελέτες σε ανθρώπους με ομαλό λειχήνα ;
Για να απαντηθεί αυτό το ερώτημα, στην ιστοσελίδα pubmed.gov διενεργήθηκε αναζήτηση για τον όρο «λειχήνας βότανα», και εμφανίστηκαν 31 δημοσιεύσεις.
Από την ανάγνωση αυτών των 31 δημοσιεύσεων, προέκυψαν δύο βότανα, των οποίων η αποκλειστική χρήση έχει αξιολογηθεί για την αντιμετώπιση του ομαλού λειχήνα στόματος.
Το ένα εξ'αυτών ήταν ο κουρκουμάς.
Στην συνέχεια διενεργήθηκε μία στοχευμένη αναζήτηση για τον όρο "λειχήνας κουρκουμάς" και προέκυψαν 24 δημοσιεύσεις.
Συνοπτικά, ο κουρκουμάς ήταν αποτελεσματικός στην βελτίωση των συμπτωμάτων του ομαλού λειχήνα στόματος (με ελάχιστες ή καθόλου παρενέργειες, ανάλογα τον τρόπο χρήσης), ενώ ορισμένες μελέτες ανέφεραν ότι ο κουρκουμάς οδήγησε ακόμα σε πλήρη ύφεση.
Εάν σας ενδιαφέρει να διαβάσετε τα σημαντικότερα ευρήματα, τότε συμπληρώστε την φόρμα επικοινωνίας, και θα λάβετε συγκεντρωτικά τα εξής:
1. δοσολογία: εύρος δοσολογίας, από την μικρότερη έως την υψηλότερη.
2. διάρκεια: εύρος χρονικής διάρκειας των μελετών, από την πιο σύντομη έως εκείνη με την μεγαλύτερη διάρκεια
3. τρόπος χρήσης: τοπική εφαρμογή με αλοιφή ή κατανάλωση από το στόμα ως κάψουλα.
4. ποια ημερήσια συχνότητα τοπικής εφαρμογής είναι περισσότερο ευεργετική.
5. ποιες είναι οι δυνητικές παρενέργειες, και με ποιον τρόπο μπορούμε να τις αποφύγουμε.
6. με ποιον τρόπο ενισχύουμε την βιοδιαθεσιμότητα, και με ποια ποσότητα.
7. τέλος, θα λάβετε μία συνολική πρόταση, η οποία συνοψίζει με έναν απλό τρόπο όλα τα ευρήματα ώστε να ξεκινήσετε να τα εφαρμόζετε άμεσα στην καθημερινότητα σας.
Εάν σας ενδιαφέρει, μπορείτε να συμπληρώσετε την φόρμα επικοινωνίας.
Δείτε επίσης:
- αλοιφή για ομαλό λειχήνα
- θεραπεία λειχήνα με βότανα
- λειχήνας αιδοίου θεραπεία
- λειχήνας γεννητικών οργάνων θεραπεία
- λειχήνες δέρματος εικόνες
- λειχήνας πέους θεραπεία
- ομαλός λειχήνας στόματος και καρκίνος
- σκληροατροφικός λειχήνας
Παραπομπές (50)
1. Alrashdan MS, Cirillo N, McCullough M. Oral lichen planus: a literature review and update. Arch Dermatol Res. 2016 Oct;308(8):539-51. doi: 10.1007/s00403-016-1667-2. Epub 2016 Jun 27. PMID: 27349424.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27349424/
2. Olson MA, Rogers RS 3rd, Bruce AJ. Oral lichen planus. Clin Dermatol. 2016 Jul-Aug;34(4):495-504. doi: 10.1016/j.clindermatol.2016.02.023. Epub 2016 Mar 2. PMID: 27343965.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27343965
3. Chiang CP, Yu-Fong Chang J, Wang YP, Wu YH, Lu SY, Sun A. Oral lichen planus - Differential diagnoses, serum autoantibodies, hematinic deficiencies, and management. J Formos Med Assoc. 2018 Sep;117(9):756-765. doi: 10.1016/j.jfma.2018.01.021. Epub 2018 Feb 19. PMID: 29472048.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29472048
4. González-Moles MÁ, Warnakulasuriya S, González-Ruiz I, González-Ruiz L, Ayén Á, Lenouvel D, Ruiz-Ávila I, Ramos-García P. Worldwide prevalence of oral lichen planus: A systematic review and meta-analysis. Oral Dis. 2021 May;27(4):813-828. doi: 10.1111/odi.13323. Epub 2020 Apr 2. PMID: 32144836.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32144836/
5. Cheng YS, Gould A, Kurago Z, Fantasia J, Muller S. Diagnosis of oral lichen planus: a position paper of the American Academy of Oral and Maxillofacial Pathology. Oral Surg Oral Med Oral Pathol Oral Radiol. 2016 Sep;122(3):332-54. doi: 10.1016/j.oooo.2016.05.004. Epub 2016 Jul 9. PMID: 27401683.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/27401683/
6. Shang Q, Peng J, Zhou Y, Chen Q, Xu H. Association of Human Papillomavirus With Oral Lichen Planus and Oral Leukoplakia: A Meta-analysis. J Evid Based Dent Pract. 2020 Dec;20(4):101485. doi: 10.1016/j.jebdp.2020.101485. Epub 2020 Aug 24. PMID: 33303094.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33303094/
7. Palaniappan P, Baalann KP. Erosive oral lichen planus. Pan Afr Med J. 2021 Oct 4;40:73. doi: 10.11604/pamj.2021.40.73.26013. PMID: 34804341; PMCID: PMC8590277.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34804341/
8. Ashraf S, Al-Maweri SA, Alaizari N, Umair A, Ariffin Z, Alhajj MN, Kassim S, Awan KH. The association between Epstein-Barr virus and oral lichen planus: A systematic review and meta-analysis. J Oral Pathol Med. 2020 Nov;49(10):969-976. doi: 10.1111/jop.13093. Epub 2020 Aug 24. PMID: 32746493.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32746493/
9. Idrees M, Kujan O, Shearston K, Farah CS. Oral lichen planus has a very low malignant transformation rate: A systematic review and meta-analysis using strict diagnostic and inclusion criteria. J Oral Pathol Med. 2021 Mar;50(3):287-298. doi: 10.1111/jop.12996. Epub 2020 Feb 8. PMID: 31981238.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31981238/
10. Li C, Tang X, Zheng X, Ge S, Wen H, Lin X, Chen Z, Lu L. Global Prevalence and Incidence Estimates of Oral Lichen Planus: A Systematic Review and Meta-analysis. JAMA Dermatol. 2020 Feb 1;156(2):172-181. doi: 10.1001/jamadermatol.2019.3797. PMID: 31895418; PMCID: PMC6990670.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31895418/
11. Rotaru D, Chisnoiu R, Picos AM, Picos A, Chisnoiu A. Treatment trends in oral lichen planus and oral lichenoid lesions (Review). Exp Ther Med. 2020 Dec;20(6):198. doi: 10.3892/etm.2020.9328. Epub 2020 Oct 14. PMID: 33123228; PMCID: PMC7588785.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33123228/
12. Oberti L, Alberta L, Massimo P, Francesco C, Dorina L. Clinical Management of Oral Lichen Planus: A Systematic Review. Mini Rev Med Chem. 2019;19(13):1049-1059. doi: 10.2174/1389557519666190301144157. PMID: 30836913.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30836913/
13. Giannetti L, Dello Diago AM, Spinas E. Oral Lichen planus. J Biol Regul Homeost Agents. 2018 Mar-Apr;32(2):391-395. PMID: 29685024.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29685024/
14. Ramesh S, Nazeer SS, Thomas S, Vivek V, Jayasree RS. Optical diagnosis of oral lichen planus: A clinical study on the use of autofluorescence spectroscopy combined with multivariate analysis. Spectrochim Acta A Mol Biomol Spectrosc. 2021 Mar 5;248:119240. doi: 10.1016/j.saa.2020.119240. Epub 2020 Nov 28. PMID: 33310275.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33310275/
15. González-Moles MÁ, Ruiz-Ávila I, González-Ruiz L, Ayén Á, Gil-Montoya JA, Ramos-García P. Malignant transformation risk of oral lichen planus: A systematic review and comprehensive meta-analysis. Oral Oncol. 2019 Sep;96:121-130. doi: 10.1016/j.oraloncology.2019.07.012. Epub 2019 Jul 22. PMID: 31422203.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31422203/
16. Shibahara T. [Oral cancer -diagnosis and therapy-.]. Clin Calcium. 2017;27(10):1427-1433. Japanese. PMID: 28947694.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28947694/
17. Alaizari NA, Al-Maweri SA, Al-Shamiri HM, Tarakji B, Shugaa-Addin B. Hepatitis C virus infections in oral lichen planus: a systematic review and meta-analysis. Aust Dent J. 2016 Sep;61(3):282-7. doi: 10.1111/adj.12382. PMID: 26475515.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26475515/
18. Ramos-García P, González-Moles MÁ, Warnakulasuriya S. Oral cancer development in lichen planus and related conditions-3.0 evidence level: A systematic review of systematic reviews. Oral Dis. 2021 Nov;27(8):1919-1935. doi: 10.1111/odi.13812. Epub 2021 Mar 11. PMID: 33616234.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33616234/
19. Papadiochou S, Papadiochos I, Perisanidis C, Papadogeorgakis N. Medical practitioners' educational competence about oral and oropharyngeal carcinoma: a systematic review and meta-analysis. Br J Oral Maxillofac Surg. 2020 Jan;58(1):3-24. doi: 10.1016/j.bjoms.2019.08.007. Epub 2019 Nov 27. PMID: 31785865.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31785865/
20. Offen E, Allison JR. What is the malignant transformation potential of oral lichen planus? Evid Based Dent. 2022 Mar;23(1):36-37. doi: 10.1038/s41432-022-0240-4. Epub 2022 Mar 25. PMID: 35338329.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35338329/
21. Gerson SJ. Oral cancer. Crit Rev Oral Biol Med. 1990;1(3):153-66. doi: 10.1177/10454411900010030101. PMID: 2129624.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2129624/
22. Novembre D, Barca I, Cordaro R, Kallaverja E, Ferragina F, Cristofaro MG. Malignant transformation of oral lichen planus. A retrospective analysis from 2003-2014: our experience. Ann Ital Chir. 2020;91:445-450. PMID: 33295299.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/2129624/
23. Sehgal VN, Syed NH, Aggarwal A, Sehgal S. Oral Lichen Planus: A Cross-Sectional/Descriptive Study of 33 Patients. Skinmed. 2017 Oct 1;15(5):333-337. PMID: 29139359.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29139359/
24. Mester A, Lucaciu O, Ciobanu L, Apostu D, Ilea A, Campian RS. Clinical features and management of oral lichen planus (OLP) with emphasis on the management of hepatitis C virus (HCV)-related OLP. Bosn J Basic Med Sci. 2018 Aug 1;18(3):217-223. doi: 10.17305/bjbms.2018.3133. PMID: 29984679; PMCID: PMC6087560.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29984679/
25. Pitak-Arnnop P, Subbalekha K, Sirintawat N, Tangmanee C, Auychai P, Muangchan C, Sukphopetch P, Meningaud JP, Neff A. Are oral lichen planus patients at high risk of hepatitis C? A case-control study. J Stomatol Oral Maxillofac Surg. 2021 Jul 28:S2468-7855(21)00159-2. doi: 10.1016/j.jormas.2021.07.013. Epub ahead of print. PMID: 34332181.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34332181/
26. Schenkel JS, Lübbers HT, Rostetter C, Metzler P. Traitement médicamenteux du lichen plan buccal. Swiss Dent J. 2017;127(6):538-539. French. PMID: 28639683.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28639683/
27. Warnakulasuriya S, Kujan O, Aguirre-Urizar JM, Bagan JV, González-Moles MÁ, Kerr AR, Lodi G, Mello FW, Monteiro L, Ogden GR, Sloan P, Johnson NW. Oral potentially malignant disorders: A consensus report from an international seminar on nomenclature and classification, convened by the WHO Collaborating Centre for Oral Cancer. Oral Dis. 2021 Nov;27(8):1862-1880. doi: 10.1111/odi.13704. Epub 2020 Nov 26. PMID: 33128420.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33128420/
28. González-Moles MÁ, Warnakulasuriya S, González-Ruiz I, González-Ruiz L, Ayén Á, Lenouvel D, Ruiz-Ávila I, Ramos-García P. Clinicopathological and prognostic characteristics of oral squamous cell carcinomas arising in patients with oral lichen planus: A systematic review and a comprehensive meta-analysis. Oral Oncol. 2020 Jul;106:104688. doi: 10.1016/j.oraloncology.2020.104688. Epub 2020 Apr 16. PMID: 32305649.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32305649/
29. Li W, Gao X, Wang Y, Xu Y, Zhang X, Chen J. Oral lichen planus induced by long-term use of antimicrobials for recurrent aphthous ulcer: A case report and literature review. Zhong Nan Da Xue Xue Bao Yi Xue Ban. 2021 Jun 28;46(6):666-672. English, Chinese. doi: 10.11817/j.issn.1672-7347.2021.200817. PMID: 34275937.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34275937/
30. Czerninski R, Pikovsky A. [Update and review of oral lichen planus]. Refuat Hapeh Vehashinayim (1993). 2013 Apr;30(2):31-7, 80. Hebrew. PMID: 24020244.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/24020244/
31. Han X, Zhang J, Tan Y, Zhou G. Probiotics: A non-conventional therapy for oral lichen planus. Arch Oral Biol. 2017 Sep;81:90-96. doi: 10.1016/j.archoralbio.2017.04.026. Epub 2017 Apr 26. PMID: 28499235.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/28499235/
32. Simoura JADS, Pires ALPV, Alves LDB, Arsati F, Lima-Arsati YBO, Santos JND, Freitas VS. Psychological profile and α-amylase levels in oral lichen planus patients: A case-control preliminary study. Oral Dis. 2021 Nov 19. doi: 10.1111/odi.14081. Epub ahead of print. PMID: 34797946.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34797946/
33. Adamo D, Calabria E, Coppola N, Lo Muzio L, Giuliani M, Bizzoca ME, Azzi L, Croveri F, Colella G, Boschetti CE, Montebugnoli L, Gissi D, Gabriele M, Nisi M, Sardella A, Lodi G, Varoni EM, Giudice A, Antonelli A, Cabras M, Gambino A, Vescovi P, Majorana A, Bardellini E, Campisi G, Panzarella V, Francesco S, Marino S, Pentenero M, Ardore M, Biasotto M, Gobbo M, Guarda Nardini L, Romeo U, Tenore G, Serpico R, Lajolo C, Gioco G, Aria M, Mignogna MD; SIPMO (Italian Society of Oral Pathology, Medicine). Psychological profile and unexpected pain in oral lichen planus: A case-control multicenter SIPMO studya. Oral Dis. 2021 Jan 29. doi: 10.1111/odi.13787. Epub ahead of print. PMID: 33512068.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33512068/
34. Wiriyakijja P, Porter S, Fedele S, Hodgson T, McMillan R, Shephard M, Ni Riordain R. Validation of the HADS and PSS-10 and psychological status in patients with oral lichen planus. Oral Dis. 2020 Jan;26(1):96-110. doi: 10.1111/odi.13220. Epub 2019 Nov 13. PMID: 31650646.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31650646/
35. De Porras-Carrique T, González-Moles MÁ, Warnakulasuriya S, Ramos-García P. Depression, anxiety, and stress in oral lichen planus: a systematic review and meta-analysis. Clin Oral Investig. 2022 Feb;26(2):1391-1408. doi: 10.1007/s00784-021-04114-0. Epub 2021 Aug 30. PMID: 34460001; PMCID: PMC8816610.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34460001/
36. Li K, He W, Hua H. Characteristics of the psychopathological status of oral lichen planus: a systematic review and meta-analysis. Aust Dent J. 2022 Jan 24. doi: 10.1111/adj.12896. Epub ahead of print. PMID: 35067951.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35067951/
37. Lopez-Jornet P, Zavattaro E, Mozaffari HR, Ramezani M, Sadeghi M. Evaluation of the Salivary Level of Cortisol in Patients with Oral Lichen Planus: A Meta-Analysis. Medicina (Kaunas). 2019 May 27;55(5):213. doi: 10.3390/medicina55050213. PMID: 31137861; PMCID: PMC6571959.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31137861/
38. Pippi R, Romeo U, Santoro M, Del Vecchio A, Scully C, Petti S. Psychological disorders and oral lichen planus: matched case-control study and literature review. Oral Dis. 2016 Apr;22(3):226-34. doi: 10.1111/odi.12423. Epub 2016 Jan 25. PMID: 26680999.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26680999/
39. Cerqueira JDM, Moura JR, Arsati F, Lima-Arsati YBO, Bittencourt RA, Freitas VS. Psychological disorders and oral lichen planus: A systematic review. J Investig Clin Dent. 2018 Nov;9(4):e12363. doi: 10.1111/jicd.12363. Epub 2018 Oct 1. PMID: 30270524.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30270524/
40. Liao H, Luo Y, Long L, Peng J, Qiu X, Yuan P, Xu H, Jiang L. Anxiety and oral lichen planus. Oral Dis. 2021 Apr;27(3):506-514. doi: 10.1111/odi.13569. Epub 2020 Aug 11. PMID: 32697012.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32697012/
41. Parlatescu I, Nicolae C, Tovaru S, Radu L, Penes O, Varlas V. The Implication of Candida Infection in Oral Lichen Planus Lesions. Maedica (Bucur). 2021 Dec;16(4):585-589. doi: 10.26574/maedica.2021.16.4.585. PMID: 35261657; PMCID: PMC8897806.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35261657/
42. Albaghli F, Zhou Y, Hsu CC, Nibali L. The effect of plaque control in the treatment of Oral Lichen Planus with gingival manifestations: a Systematic Review. Community Dent Health. 2021 May 28;38(2):112-118. doi: 10.1922/CDH_00202Albaghli07. PMID: 33848405.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33848405/
43. Li D, Li J, Li C, Chen Q, Hua H. The Association of Thyroid Disease and Oral Lichen Planus: A Literature Review and Meta-analysis. Front Endocrinol (Lausanne). 2017 Nov 9;8:310. doi: 10.3389/fendo.2017.00310. PMID: 29170653; PMCID: PMC5684121.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29170653/
44. De Porras-Carrique T, Ramos-García P, Aguilar-Diosdado M, Warnakulasuriya S, González-Moles MÁ. Autoimmune disorders in oral lichen planus: A systematic review and meta-analysis. Oral Dis. 2022 Jan 9. doi: 10.1111/odi.14127. Epub ahead of print. PMID: 35000260.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35000260/
45. Wang Y, Hao Y, Tang F, Chen Q. Immune mechanisms involved in the coexistence of oral lichen planus and autoimmune thyroid diseases. Zhejiang Da Xue Xue Bao Yi Xue Ban. 2021 Apr 25;50(2):222-228. English. doi: 10.3724/zdxbyxb-2021-0124. PMID: 34137220; PMCID: PMC8710937.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34137220/
46. Robledo-Sierra J, Landin-Wilhelmsen K, Filipsson Nyström H, Eggertsen R, Larsson L, Dafar A, Warfvinge G, Mattsson U, Jontell M. A mechanistic linkage between oral lichen planus and autoimmune thyroid disease. Oral Dis. 2018 Sep;24(6):1001-1011. doi: 10.1111/odi.12850. Epub 2018 May 29. PMID: 29500871.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29500871/
47. Kats L, Goldman Y, Kahn A, Goldman V, Gorsky M. Oral lichen planus and thyroid gland diseases: possible associations. BMC Oral Health. 2019 Jul 31;19(1):169. doi: 10.1186/s12903-019-0859-5. PMID: 31366342; PMCID: PMC6670207.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31366342/
48. Hoseinpour Jajarm H, Asadi R, Bardideh E, Shafaee H, Khazaei Y, Emadzadeh M. The effects of photodynamic and low-level laser therapy for treatment of oral lichen planus-A systematic review and meta-analysis. Photodiagnosis Photodyn Ther. 2018 Sep;23:254-260. doi: 10.1016/j.pdpdt.2018.07.001. Epub 2018 Jul 10. PMID: 30006319.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30006319/
49. Gupta S, Jawanda MK. Oral Lichen Planus: An Update on Etiology, Pathogenesis, Clinical Presentation, Diagnosis and Management. Indian J Dermatol. 2015 May-Jun;60(3):222-9. doi: 10.4103/0019-5154.156315. PMID: 26120146; PMCID: PMC4458931.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/26120146/
50. Hasan S, Ahmed S, Kiran R, Panigrahi R, Thachil JM, Saeed S. Oral lichen planus and associated comorbidities: An approach to holistic health. J Family Med Prim Care. 2019 Nov 15;8(11):3504-3517. doi: 10.4103/jfmpc.jfmpc_749_19. PMID: 31803644; PMCID: PMC6881968.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31803644/
51. Schmidt-Westhausen AM. Oral lichen planus and lichenoid lesions: what's new? Quintessence Int. 2020;51(2):156-161. doi: 10.3290/j.qi.a43868. PMID: 31942576.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/31942576/