ΛΕΙΧΗΝΑΣ ΠΕΟΥΣ ΘΕΡΑΠΕΊΑ
Ιωάννης Κιούσης, Στέλεχος Διατροφής και Διαιτολογίας
21/6/2022. Ενημέρωση : 26/1/2023.
21/6/2022. Ενημέρωση : 26/1/2023.
Το 1ο βήμα - π ρ ι ν από οποιαδήποτε θεραπεία για τον λειχήνα - είναι μία αιμοληψία για συγκεκριμένους δ ι α τ ρ ο φ ι κ ο ύ ς δείκτες (συνταγογραφείται). Για λεπτομέρειες, κάντε ΚΛΙΚ ΕΔΩ
ΛΕΙΧΗΝΑΣ ΠΕΟΥΣ: ΤΡΙΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΑ ΕΙΔΗ
Αρχικά, να αναφερθεί ότι ο λειχήνας δεν είναι μεταδοτικός.
ΠΡΩΤΟ ΕΙΔΟΣ
Το πρώτο είδος, "nitidus", (λατινική λέξη που σημαίνει "λαμπρός") αποτελεί ένα ασυνήθιστο είδος λειχήνα πέους.
Οι ασθενείς τυπικά παρουσιάζουν διακριτές, ελαφρώς ανυψωμένες, υποχρωματισμένες βλατίδες ενός χιλιοστού στο πέος, στα άνω άκρα και στην κοιλιά (Εικόνα 4Α3).
Οι ασθενείς είναι συνήθως ασυμπτωματικοί και δεν χρειάζονται αγωγή, ενώ οι βλάβες ίσως υποχωρήσουν αυθόρμητα (1).
ΠΡΩΤΟ ΕΙΔΟΣ
Το πρώτο είδος, "nitidus", (λατινική λέξη που σημαίνει "λαμπρός") αποτελεί ένα ασυνήθιστο είδος λειχήνα πέους.
Οι ασθενείς τυπικά παρουσιάζουν διακριτές, ελαφρώς ανυψωμένες, υποχρωματισμένες βλατίδες ενός χιλιοστού στο πέος, στα άνω άκρα και στην κοιλιά (Εικόνα 4Α3).
Οι ασθενείς είναι συνήθως ασυμπτωματικοί και δεν χρειάζονται αγωγή, ενώ οι βλάβες ίσως υποχωρήσουν αυθόρμητα (1).
ΔΕΥΤΕΡΟ ΕΙΔΟΣ
Το δεύτερο είδος λειχήνα πέους είναι ο ομαλός λειχήνας "lichen planus".
Ο ομαλός λειχήνας είναι μια χρόνια φλεγμονώδης νόσος του δέρματος (2). Ο ομαλός λειχήνας είναι συνήθως συστημικός, επηρεάζοντας τους βλεννογόνους, τα νύχια, τα άκρα και το τριχωτό της κεφαλής (1).
Το 25% των ασθενών με ομαλό λειχήνα εμφανίζουν βλάβες στην περιοχή των γεννητικών οργάνων (1). Η βάλανος του πέους είναι εκείνο το σημείο με προδιάθεση στον ομαλό λειχήνα των γεννητικών οργάνων (2).
Ομαλός λειχήνας βάλανος: για φωτογραφίες και περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την εκδήλωση του ομαλού λειχήνα στην βάλανο του πέους δείτε εδώ την σχετικη ανάρτηση.
Ο ομαλός λειχήνας των ανδρικών γεννητικών οργάνων συχνά εμφανίζεται με κνησμό και πόνο, και μπορεί να εκδηλωθούν πιθανές επιπλοκές, όπως ουλές και φίμωση (2).
Στην επιφάνεια των βλαβών ίσως εμφανιστούν λεπτές λευκές ραβδώσεις (Wickham striae). Σε ασθενείς που δεν έχουν υποβληθεί σε περιτομή, οι βλάβες προσλαμβάνουν ένα δαντελωτό, λευκό, δικτυωτό σχέδιο (Εικόνα 5Β3). Εκτός από κνησμό και πόνο, στους ασθενείς με ομαλό λειχήνα συχνά υπάρχουν και ελκώδεις βλάβες (1).
Για μεμονωμένο ομαλό λειχήνα της ακροποσθίας (επίσης γνωστή ως ακροβυστία ή απλώς πετσάκι), η περιτομή ενδείκνυται, εάν η αγωγή είναι αναποτελεσματική (1), αν και μία μετα-ανάλυση που δημοσιεύτηκε το 2019 ανέφερε ότι οι ασθενείς που υποβλήθηκαν σε περιτομή είχαν υψηλότερο κίνδυνο ευπάθειας στον ομαλό λειχήνα σε σύγκριση με τους άνδρες που δεν έκαναν περιτομή (2). Οι ερευνητές της συγκεκριμένης δημοσίευσης αναφέρουν ότι αυτό το εύρημα ήταν "απροσδόκητο", και παρέθεσαν κάποιες πιθανές εξηγήσεις. Στην συνέχεια, αναφέρουν ότι για ασθενείς με ομαλό λειχήνα των γεννητικών οργάνων που δεν ανταποκρίνονται στην συντηρητική θεραπεία, οι κίνδυνοι και τα οφέλη της περιτομής θα πρέπει να σταθμίζονται διεξοδικά και να συζητιούνται με τους ασθενείς.
Ωστόσο, τα οφέλη της περιτομής για το τρίτο είδος λειχήνα πέους, τον σκληροατροφικό λειχήνα, είναι καλά τεκμηριωμένα (2)
ΤΡΙΤΟ ΕΙΔΟΣ
Το τρίτο είδος λειχήνα πέους είναι ο σκληροατροφικός λειχήνας "lichen sclerosus", o οποίος είναι γνωστός και ως ξηρωτική αποφρακτική βαλανίτιδα (Balanitis xerotica obliterans) (3).
Είναι μια προοδευτική σκληρυντική φλεγμονώδης δερμάτωση της βαλάνου του πέους και της ακροποσθίας. Συνδέεται με σημαντική νοσηρότητα και ίσως οδηγήσει σε διαταραχή της ουροποιητικής και σεξουαλικής λειτουργίας (3). Εάν αφεθεί χωρίς θεραπεία, οδηγεί σε φίμωση και στένωση της ουρήθρας (4).
Περιγράφηκε αρχικά το 1928 και θεωρείται το ανδρικό ισοδύναμο του σκληροατροφικού λειχήνα του αιδοίου (3).
Η αιτιολογία του σκληροατροφικού λειχήνα πέους είναι αβέβαιη. Ωστόσο, έχουν προταθεί διάφορα αίτια (3), τα οποία θα δούμε στην αντίστοιχη ενότητα που φαίνεται στην συνέχεια.
Ο σκληροατροφικός λειχήνας πέους είναι μια σωματικά και ψυχολογικά εξουθενωτική ασθένεια, με δυνητικά καταστροφικά επακόλουθα σε περίπτωση επιπλοκών ή εκτεταμένης χειρουργικής επέμβασης (3).
Επιδημιολογία
Ο πραγματικός επιπολασμός του σκληροατροφικού λειχήνα πέους είναι άγνωστος και τα αναφερόμενα στοιχεία πιθανόν να υποτιμούν τον επιπολασμό της νόσου (3).
Μπορεί να εμφανιστεί σε όλες τις ηλικιακές ομάδες (1, 3), από βρέφη ηλικίας 6 μηνών έως και ηλικιωμένους, αλλά η εκδήλωση του είναι πιο συχνή σε μεσήλικες άνδρες χωρίς περιτομή (3). Η μέση ηλικία των ασθενών κατά την διάγνωση είναι τα 42 έτη και ο επιπολασμός είναι ένας στους 300 άνδρες (1).
Στα αγόρια, περίπου το 40% των φιμώσεων έχει αποδειχθεί ιστολογικά ότι είναι σκληροατροφικός λειχήνας (5).
Χαρακτηριστικά
Ο σκληροατροφικός λειχήνας εμφανίζεται ως ατροφικές λευκές κηλίδες στην βάλανο του πέους και στην ακροποσθία (6).
Οι πρώιμες εκδηλώσεις ίσως είναι υπομελάγχρωση ή ερυθηματώδεις ωχρές κηλίδες ή μωβ-λευκές πλάκες (3).
Η υφή του δέρματος είναι παρόμοια με τσαλακωμένο χαρτί ή σελοφάν (Εικόνα 23) (1).
Επιπλοκές:
Η εξέλιξη της έχει μια υποτροπιάζουσα και διαλείπουσα πορεία, με περιόδους ύφεσης, αλλά παρ' όλα αυτά είναι προοδευτική (3).
Οι πιο συχνές επιπλοκές του σκληροατροφικού λειχήνα είναι η προοδευτική σκλήρυνση, η οποία μεταξύ άλλων μπορεί να οδηγήσει σε φίμωση ή παραφίμωση (3).
Στενώσεις της ουρήθρας έχουν επίσης βρεθεί σε άνδρες με σκληροατροφικό λειχήνα (3, 4), η οποία οδηγεί είτε σε προβληματική ούρηση (3) είτε, σε πιο σοβαρές περιπτώσεις, όπως κατακράτηση ούρων και νεφρική ανεπάρκεια (4).
Οι ασθενείς συνήθως παρουσιάζουν επώδυνες στύσεις, κνησμό, πόνο, αιμορραγία (1), ουλές (5), καθώς και "θαμμένο" πέος [buried penis] (7).
Επίσης, οι ενοχλήσεις ή το σκίσιμο της ακροποσθίας οδηγεί σε δυσκολία στις στύσεις ή στην σεξουαλική επαφή (4).
Κλείνοντας, εκτός από τα σωματικά συμπτώματα, ο σκληροατροφικός λειχήνας ίσως προκαλέσει και σημαντική ψυχολογική δυσφορία (3).
Καρκίνος του πέους:
Ο σκληροατροφικός λειχήνας των γεννητικών οργάνων θεωρείται προκαρκινική κατάσταση (1), και ο κακοήθης μετασχηματισμός δεν είναι ασυνήθιστος (3).
Σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο για ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα πέους (4, 5), και σύμφωνα με μελέτες, αυτός ο κακοήθης μετασχηματισμός υπολογίζεται μεταξύ 4% και 8%, αν και σε ορισμένες μελέτες αναφέρονται μεγαλύτερα ποσοστά όπως, 28%, 33% και 55% (3).
Επίσης, 23% έως 40% των καρκινωμάτων του πέους συσχετίστηκαν με ταυτόχρονες ιστολογικές ενδείξεις για σκληροατροφικό λειχήνα (4).
Ωστόσο, μια άμεση αιτιώδης σχέση μεταξύ σκληροατροφικού λειχήνα και ακανθοκυτταρικού καρκινώματος πέους δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής, και δεν μπορεί να τεκμηριωθεί μόνο από μελέτες παρατήρησης.
Παρόλα αυτά, όλοι οι ασθενείς με διάγνωση σκληροατροφικού λειχήνα θα πρέπει να ενημερώνονται για την συσχέτιση του με τον καρκίνο του πέους, και θα πρέπει να κάνουν τακτικά αυτοεξέταση, καθώς και να υπάρχει τακτική μακροχρόνια παρακολούθηση, ακόμη και στην περίπτωση που οι ασθενείς είναι ασυμπτωματικοί (4).
Αίτια
Η αιτιολογία του σκληροατροφικού λειχήνα στους άνδρες παραμένει ασαφής, αν και έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες για να εξηγήσουν την αιτιο-παθογένεια του (4).
- υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία για γενετική προδιάθεση (4).
- δεν υπάρχουν στοιχεία συσχέτισης με τον ιό των ανθρωπίνων θηλωμάτων (HPV). Ωστόσο, μια συστηματική ανασκόπηση ανέφερε ότι ο HPV εντοπίστηκε στο 29% των ανδρών με σκληροατροφικό λειχήνα (4).
- υπάρχουν επίσης αυξανόμενα στοιχεία για μια πιθανή αυτοάνοση αιτία όπως ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 1, η ρευματοειδής νόσος και ο ερυθηματώδης λύκος (3).
- έχει διαπιστωθεί ότι ο σκληροατροφικός λειχήνας πέους σχετίζεται με αυξημένο Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ), στεφανιαία νόσο, σακχαρώδη διαβήτη και κάπνισμα (3, 4). Αυτό οδηγεί στην υπόθεση ότι μεταβολικοί παράγοντες ή η φλεγμονή που επηρεάζουν την μικροαγγειακή υγεία συμβάλλουν τόσο στην ανάπτυξη όσο και στην χρονιότητα αυτής της κατάστασης (4).
- σταγονίδια ούρων μπορεί να εγκλωβιστούν μεταξύ του πέους και της ακροποσθίας (8). Έχει προταθεί ότι αυτή η χρόνια έκθεση των ούρων σε ένα ευαίσθητο επιθήλιο θα μπορούσε να εμπλέκεται στην αιτιοπαθογένεια του σκληροατροφικού λειχήνα πέους (4). Εκτός από τα σταγονίδια ούρων μετά την ούρηση, η μικροακράτεια έχει επίσης προταθεί ως θεωρητικός αιτιολογικός παράγοντας. Σε μια μελέτη αποδείχθηκε ότι το 91% των ανδρών με διαγνωσμένο σκληροατροφικό λειχήνα ανέφερε μικροακράτεια, σε σύγκριση με το 14% στην ομάδα ελέγχου (3).
Ο σκληροατροφικός λειχήνας εμφανίζεται σπάνια σε άνδρες με ιστορικό νεογνικής περιτομής, γεγονός που υποδηλώνει ότι η ακροποσθία παίζει σημαντικό ρόλο στην παθογένεια της. Αυτό υποστηρίζεται από το γεγονός ότι η περιτομή οδηγεί συχνά σε θεραπεία όταν η νόσος βρίσκεται στα αρχικά στάδια (4).
Επίσης, ένα ακόμα δεδομένο που υποστηρίζει την θεωρία της εμπλοκής των ούρων στην παθογένεση αφορά και το γεγονός ότι - σε αντίθεση με τις γυναίκες - οι άνδρες δεν τείνουν να εμφανίζουν σκληροατροφικό λειχήνα στον πρωκτό, ο οποίος προστατεύεται από τα ούρα χάρη στο όσχεο (3).
Ωστόσο. άλλα ευρήματα δεν υποστηρίζουν την θεωρία ότι τα ούρα εμπλέκονται στην αιτιοπαθογένεια. Επίσης, η περιτομή μπορεί να οδηγήσει σε ουλές που προδιαθέτουν τους ασθενείς σε ένα επίκτητο "θαμμένο" πέος (4).
- πιο πρόσφατα, έχει παρατηρηθεί ότι το βακτήριο Fusobacterium spp υπάρχει σε πάνω από το 70% των ασθενών με σκληροατροφικό λειχήνα των ανδρικών γεννητικών οργάνων και η περιτομή βρέθηκε ότι μειώνει την αφθονία αυτού του παθογόνου (4).
- πιθανότητα για λοιμώδες αίτιο (4).
Όπως προκύπτει από τα ανωτέρω, η αιτιολογία του σκληροατροφικού λειχήνα πέους είναι πιθανό να είναι πολυπαραγοντική (4).
Περισσότερες πληροφορίες για παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο πυροδότησης ή επιδείνωσης του λειχήνα των γεννητικών οργάνων, δείτε εδώ την σχετική ανάρτηση.
Διαχείριση:
Ορισμένοι σημαντικοί παράγοντες που εμποδίζουν την πρόοδο της κατανόησης του σκληροατροφικού λειχήνα και της διαχείρισης του είναι οι εξής δύο (3):
- μειωμένη αναγνώριση από τους παρόχους πρωτοβάθμιας περίθαλψης, και
- μη-πραγματοποίηση αυτοεξέτασης από τους ασθενείς.
Σε αντίθεση με τις γυναίκες, που κάνουν τακτικά τεστ Παπανικολάου και εξέταση των γεννητικών οργάνων κάποια στιγμή κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης, οι νεότεροι άνδρες δεν διενεργούν τακτικούς ιατρικούς ελέγχους των γεννητικών οργάνων (3).
Ένας αριθμός μεγάλων μελετών εξέτασε την στάση των νεαρών ανδρών απέναντι στον καρκίνο των όρχεων, με τους περισσότερους να αναφέρουν την αμηχανία, την έλλειψη γνώσης και τα πολιτισμικά εμπόδια ως τους κύριους παράγοντες που τους εμποδίζουν να προβούν στην αυτοεξέταση και στην αναζήτηση ιατρικής βοήθειας (3).
Μια άλλη μεγάλη μελέτη από την Αυστραλία διαπίστωσε ότι η απροθυμία για αυτοεξέταση και αναζήτηση βοήθειας συσχετίστηκε συχνά με «ανδρικές» αξίες όπως αυτής της ευρωστίας και της δύναμης (3).
Η αυξημένη συχνότητα των εξετάσεων των ανδρικών γεννητικών οργάνων από τους παρόχους πρωτοβάθμιας περίθαλψης είναι πιθανό να αποστιγματίσει και να ομαλοποιήσει τον έλεγχο για την παθολογία των γεννητικών οργάνων, όπως είναι οι δερματικές παθήσεις, ο καρκίνος των όρχεων και ο καρκίνος του προστάτη (3).
Οι κύριοι στόχοι για την διαχείριση του σκληροατροφικού λειχήνα είναι ο αποκλεισμός κακοήθους μετασχηματισμού, η παροχή συμπτωματικής ανακούφισης, η ελαχιστοποίηση της ουροποιητικής ή η σεξουαλικής νοσηρότητας και η διατήρηση της ακροποσθίας όταν αυτό είναι εφικτό (4).
Όλες οι στρατηγικές διαχείρισης θα πρέπει να συνδυάζονται με συντηρητικά μέτρα, όπως η ελαχιστοποίηση της επαφής με ερεθιστικούς παράγοντες (π.χ. τα ούρα μετά την ούρηση). Συνιστώνται επίσης οι ηβικές τρίχες να είναι κομμένες κοντές, για την ελαχιστοποίηση του ερεθισμού του πέους (4).
Η μακροχρόνια παρακολούθηση με τακτική φυσική εξέταση είναι κατάλληλη για την παρακολούθηση του κακοήθους μετασχηματισμού (1).
Η έγκαιρη διάγνωση και η έγκαιρη θεραπεία είναι σημαντικές για να μειωθούν τα ποσοστά κακοηθειών αλλά και να αποτραπούν οι ουλές (5).
Αιμοληψία
Περισσότερες από 70 μελέτες δείχνουν ότι ένας ή περισσότεροι αιματολογικοί δείκτες που συνδέονται άμεσα με την διατροφή, βρίσκονται εκτός των φυσιολογικών ορίων, και αυτό συμβαίνει σε έναν σημαντικό αριθμό ασθενών με λειχήνα. Επιπρόσθετα, ορισμένες από αυτές τις μελέτες δείχνουν ότι όσο μεγαλύτερη είναι η απόκλιση από τα φυσιολογικά όρια, τόσο σοβαρότερα είναι τα συμπτώματα, η ένταση του πόνου και το μέγεθος των βλαβών.
Το θετικό είναι ότι όταν επανέρχονται στα φυσιολογικά επίπεδα, τότε υπάρχει σημαντική βελτίωση και αναστροφή της πάθησης. Μάλιστα, σε ορισμένους ασθενείς υπήρξε ακόμα και 100% αναστροφή με ολική αποκατάσταση.
Συνεπώς, πριν από την έναρξη οποιασδήποτε αντιμετώπισης, χρειάζεται να προηγείται μία αιμοληψία ώστε να εξεταστούν τα επίπεδα τους, και:
- εάν βρίσκονται εκτός των φυσιολογικών ορίων, τότε να διορθώνονται με μερικές απλές διατροφικές επιλογές, ή
- εάν δεν βρίσκονται εκτός των φυσιολογικών ορίων, τότε να εξετάζονται οι υπόλοιπες δυνατότητες για την αντιμετώπιση του λειχήνα.
Για περισσότερες πληροφορίες κάντε κλικ εδώ.
Αντιμετώπιση φαρμακευτική:
Η καθημερινή χρήση ισχυρής τοπικής αγωγής είναι η συνιστώμενη θεραπεία πρώτης γραμμής για τον σκληροατροφικό λειχήνα πέους σε ενήλικες άνδρες και αγόρια (3).
Η εφαρμογή είναι μία ή δύο φορές την ημέρα για 1 έως 3 μήνες, με επανάληψη της αγωγής σε περίπτωση υποτροπής (4).
Η αγωγή θα πρέπει να συνδυάζεται με απώλεια βάρους εάν ο ασθενής είναι παχύσαρκος, καθώς ένα θαμμένο πέος μπορεί να μειώσει την αποτελεσματικότητα της αγωγής (4).
Οι κατευθυντήριες οδηγίες από την Βρετανική Ένωση Δερματολογίας προτείνουν ότι κάθε ασθενής που δεν ανταποκρίνεται σε 1 έως 3 μήνες τοπικής αγωγής θα πρέπει να παραπεμφθεί για περαιτέρω αξιολόγηση και πιθανώς σε ουρολόγο για περιτομή (4).
Αντιμετώπιση χειρουργική:
Η χρήση τοπικής αγωγής είναι συνήθως η αγωγή πρώτης γραμμής και ίσως να μην υπάρξει ανάγκη για περιτομή και να διατηρηθεί η ακροποσθία (4).
Ο βασικός άξονας της χειρουργικής αντιμετώπισης είναι η περιτομή, ειδικά σε περιπτώσεις πρώιμου σταδίου και χωρίς επιπλοκές (4).
Η περιτομή ενδείκνυται στην περίπτωση της φίμωσης και της παραφίμωσης (3), επίμονης νόσου ή εάν υπάρχει κλινική υποψία ότι οι βλάβες του πέους ίσως είναι ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα (1), ενώ ίσως ενδείκνυται και στην περίπτωση που o σκληροατροφικός λειχήνα περιορίζεται στην βάλανο του πέους και στην ακροποσθια (1).
Η χειρουργική αντιμετώπιση οδηγεί συχνά, αλλά όχι πάντα, σε θεραπεία (3).
Η περιτομή έχει ποσοστό επιτυχίας 76-100%, αν και ο σκληροατροφικός λειχήνας ίσως οδηγήσει στο φαινόμενο koebner στην ουλή της περιτομής (5).
Αν και η πλειονότητα των περιπτώσεων μπορεί να αντιμετωπιστεί με ιατρική θεραπεία και περιτομή, ένας σημαντικός αριθμός ασθενών ίσως επίσης χρειαστεί διαδικασία αποκατάστασης του πέους (4) π.χ. οι επανορθωτικοί ουρολόγοι έχουν συχνά διαφορετικές απόψεις σχετικά με τη βέλτιστη χειρουργική αντιμετώπιση της στένωσης της ουρήθρας (4), ενώ υπάρχουν αντικρουόμενες αναφορές επιτυχίας (9).
Οι σοβαρές περιπτώσεις ίσως απαιτήσουν επανορθωτική χειρουργική επέμβαση, αν και η συντηρητική αντιμετώπιση ίσως είναι κατάλληλη, εφ'όσον οι κίνδυνοι της χειρουργικής επέμβασης υπερβαίνουν τα πιθανά οφέλη (1).
Αντιμετώπιση με μη-φαρμακευτικούς τρόπους:
Λόγω του ότι οι μακροπρόθεσμες επιδράσεις της αγωγής πρώτης γραμμής για τον σκληροατροφικό λειχήνα πέους είναι ακόμα σχετικά άγνωστες (4), τίθεται το εξής ερώτημα:
υπάρχουν μη-φαρμακευτικοί τρόποι που μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση του σκληροατροφικού λειχήνα πέους ;
Η απάντηση είναι ναι.
Για να δείτε τους μη-φαρμακευτικούς τρόπους αποτελεσματικής αντιμετώπισης του λειχήνα κάντε κλικ ΕΔΩ.
Το δεύτερο είδος λειχήνα πέους είναι ο ομαλός λειχήνας "lichen planus".
Ο ομαλός λειχήνας είναι μια χρόνια φλεγμονώδης νόσος του δέρματος (2). Ο ομαλός λειχήνας είναι συνήθως συστημικός, επηρεάζοντας τους βλεννογόνους, τα νύχια, τα άκρα και το τριχωτό της κεφαλής (1).
Το 25% των ασθενών με ομαλό λειχήνα εμφανίζουν βλάβες στην περιοχή των γεννητικών οργάνων (1). Η βάλανος του πέους είναι εκείνο το σημείο με προδιάθεση στον ομαλό λειχήνα των γεννητικών οργάνων (2).
Ομαλός λειχήνας βάλανος: για φωτογραφίες και περισσότερες πληροφορίες σχετικά με την εκδήλωση του ομαλού λειχήνα στην βάλανο του πέους δείτε εδώ την σχετικη ανάρτηση.
Ο ομαλός λειχήνας των ανδρικών γεννητικών οργάνων συχνά εμφανίζεται με κνησμό και πόνο, και μπορεί να εκδηλωθούν πιθανές επιπλοκές, όπως ουλές και φίμωση (2).
Στην επιφάνεια των βλαβών ίσως εμφανιστούν λεπτές λευκές ραβδώσεις (Wickham striae). Σε ασθενείς που δεν έχουν υποβληθεί σε περιτομή, οι βλάβες προσλαμβάνουν ένα δαντελωτό, λευκό, δικτυωτό σχέδιο (Εικόνα 5Β3). Εκτός από κνησμό και πόνο, στους ασθενείς με ομαλό λειχήνα συχνά υπάρχουν και ελκώδεις βλάβες (1).
Για μεμονωμένο ομαλό λειχήνα της ακροποσθίας (επίσης γνωστή ως ακροβυστία ή απλώς πετσάκι), η περιτομή ενδείκνυται, εάν η αγωγή είναι αναποτελεσματική (1), αν και μία μετα-ανάλυση που δημοσιεύτηκε το 2019 ανέφερε ότι οι ασθενείς που υποβλήθηκαν σε περιτομή είχαν υψηλότερο κίνδυνο ευπάθειας στον ομαλό λειχήνα σε σύγκριση με τους άνδρες που δεν έκαναν περιτομή (2). Οι ερευνητές της συγκεκριμένης δημοσίευσης αναφέρουν ότι αυτό το εύρημα ήταν "απροσδόκητο", και παρέθεσαν κάποιες πιθανές εξηγήσεις. Στην συνέχεια, αναφέρουν ότι για ασθενείς με ομαλό λειχήνα των γεννητικών οργάνων που δεν ανταποκρίνονται στην συντηρητική θεραπεία, οι κίνδυνοι και τα οφέλη της περιτομής θα πρέπει να σταθμίζονται διεξοδικά και να συζητιούνται με τους ασθενείς.
Ωστόσο, τα οφέλη της περιτομής για το τρίτο είδος λειχήνα πέους, τον σκληροατροφικό λειχήνα, είναι καλά τεκμηριωμένα (2)
ΤΡΙΤΟ ΕΙΔΟΣ
Το τρίτο είδος λειχήνα πέους είναι ο σκληροατροφικός λειχήνας "lichen sclerosus", o οποίος είναι γνωστός και ως ξηρωτική αποφρακτική βαλανίτιδα (Balanitis xerotica obliterans) (3).
Είναι μια προοδευτική σκληρυντική φλεγμονώδης δερμάτωση της βαλάνου του πέους και της ακροποσθίας. Συνδέεται με σημαντική νοσηρότητα και ίσως οδηγήσει σε διαταραχή της ουροποιητικής και σεξουαλικής λειτουργίας (3). Εάν αφεθεί χωρίς θεραπεία, οδηγεί σε φίμωση και στένωση της ουρήθρας (4).
Περιγράφηκε αρχικά το 1928 και θεωρείται το ανδρικό ισοδύναμο του σκληροατροφικού λειχήνα του αιδοίου (3).
Η αιτιολογία του σκληροατροφικού λειχήνα πέους είναι αβέβαιη. Ωστόσο, έχουν προταθεί διάφορα αίτια (3), τα οποία θα δούμε στην αντίστοιχη ενότητα που φαίνεται στην συνέχεια.
Ο σκληροατροφικός λειχήνας πέους είναι μια σωματικά και ψυχολογικά εξουθενωτική ασθένεια, με δυνητικά καταστροφικά επακόλουθα σε περίπτωση επιπλοκών ή εκτεταμένης χειρουργικής επέμβασης (3).
Επιδημιολογία
Ο πραγματικός επιπολασμός του σκληροατροφικού λειχήνα πέους είναι άγνωστος και τα αναφερόμενα στοιχεία πιθανόν να υποτιμούν τον επιπολασμό της νόσου (3).
Μπορεί να εμφανιστεί σε όλες τις ηλικιακές ομάδες (1, 3), από βρέφη ηλικίας 6 μηνών έως και ηλικιωμένους, αλλά η εκδήλωση του είναι πιο συχνή σε μεσήλικες άνδρες χωρίς περιτομή (3). Η μέση ηλικία των ασθενών κατά την διάγνωση είναι τα 42 έτη και ο επιπολασμός είναι ένας στους 300 άνδρες (1).
Στα αγόρια, περίπου το 40% των φιμώσεων έχει αποδειχθεί ιστολογικά ότι είναι σκληροατροφικός λειχήνας (5).
Χαρακτηριστικά
Ο σκληροατροφικός λειχήνας εμφανίζεται ως ατροφικές λευκές κηλίδες στην βάλανο του πέους και στην ακροποσθία (6).
Οι πρώιμες εκδηλώσεις ίσως είναι υπομελάγχρωση ή ερυθηματώδεις ωχρές κηλίδες ή μωβ-λευκές πλάκες (3).
Η υφή του δέρματος είναι παρόμοια με τσαλακωμένο χαρτί ή σελοφάν (Εικόνα 23) (1).
Επιπλοκές:
Η εξέλιξη της έχει μια υποτροπιάζουσα και διαλείπουσα πορεία, με περιόδους ύφεσης, αλλά παρ' όλα αυτά είναι προοδευτική (3).
Οι πιο συχνές επιπλοκές του σκληροατροφικού λειχήνα είναι η προοδευτική σκλήρυνση, η οποία μεταξύ άλλων μπορεί να οδηγήσει σε φίμωση ή παραφίμωση (3).
Στενώσεις της ουρήθρας έχουν επίσης βρεθεί σε άνδρες με σκληροατροφικό λειχήνα (3, 4), η οποία οδηγεί είτε σε προβληματική ούρηση (3) είτε, σε πιο σοβαρές περιπτώσεις, όπως κατακράτηση ούρων και νεφρική ανεπάρκεια (4).
Οι ασθενείς συνήθως παρουσιάζουν επώδυνες στύσεις, κνησμό, πόνο, αιμορραγία (1), ουλές (5), καθώς και "θαμμένο" πέος [buried penis] (7).
Επίσης, οι ενοχλήσεις ή το σκίσιμο της ακροποσθίας οδηγεί σε δυσκολία στις στύσεις ή στην σεξουαλική επαφή (4).
Κλείνοντας, εκτός από τα σωματικά συμπτώματα, ο σκληροατροφικός λειχήνας ίσως προκαλέσει και σημαντική ψυχολογική δυσφορία (3).
Καρκίνος του πέους:
Ο σκληροατροφικός λειχήνας των γεννητικών οργάνων θεωρείται προκαρκινική κατάσταση (1), και ο κακοήθης μετασχηματισμός δεν είναι ασυνήθιστος (3).
Σχετίζεται με αυξημένο κίνδυνο για ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα πέους (4, 5), και σύμφωνα με μελέτες, αυτός ο κακοήθης μετασχηματισμός υπολογίζεται μεταξύ 4% και 8%, αν και σε ορισμένες μελέτες αναφέρονται μεγαλύτερα ποσοστά όπως, 28%, 33% και 55% (3).
Επίσης, 23% έως 40% των καρκινωμάτων του πέους συσχετίστηκαν με ταυτόχρονες ιστολογικές ενδείξεις για σκληροατροφικό λειχήνα (4).
Ωστόσο, μια άμεση αιτιώδης σχέση μεταξύ σκληροατροφικού λειχήνα και ακανθοκυτταρικού καρκινώματος πέους δεν έχει βρεθεί μέχρι στιγμής, και δεν μπορεί να τεκμηριωθεί μόνο από μελέτες παρατήρησης.
Παρόλα αυτά, όλοι οι ασθενείς με διάγνωση σκληροατροφικού λειχήνα θα πρέπει να ενημερώνονται για την συσχέτιση του με τον καρκίνο του πέους, και θα πρέπει να κάνουν τακτικά αυτοεξέταση, καθώς και να υπάρχει τακτική μακροχρόνια παρακολούθηση, ακόμη και στην περίπτωση που οι ασθενείς είναι ασυμπτωματικοί (4).
Αίτια
Η αιτιολογία του σκληροατροφικού λειχήνα στους άνδρες παραμένει ασαφής, αν και έχουν προταθεί διάφορες θεωρίες για να εξηγήσουν την αιτιο-παθογένεια του (4).
- υπάρχουν ελάχιστα στοιχεία για γενετική προδιάθεση (4).
- δεν υπάρχουν στοιχεία συσχέτισης με τον ιό των ανθρωπίνων θηλωμάτων (HPV). Ωστόσο, μια συστηματική ανασκόπηση ανέφερε ότι ο HPV εντοπίστηκε στο 29% των ανδρών με σκληροατροφικό λειχήνα (4).
- υπάρχουν επίσης αυξανόμενα στοιχεία για μια πιθανή αυτοάνοση αιτία όπως ο σακχαρώδης διαβήτης τύπου 1, η ρευματοειδής νόσος και ο ερυθηματώδης λύκος (3).
- έχει διαπιστωθεί ότι ο σκληροατροφικός λειχήνας πέους σχετίζεται με αυξημένο Δείκτη Μάζας Σώματος (ΔΜΣ), στεφανιαία νόσο, σακχαρώδη διαβήτη και κάπνισμα (3, 4). Αυτό οδηγεί στην υπόθεση ότι μεταβολικοί παράγοντες ή η φλεγμονή που επηρεάζουν την μικροαγγειακή υγεία συμβάλλουν τόσο στην ανάπτυξη όσο και στην χρονιότητα αυτής της κατάστασης (4).
- σταγονίδια ούρων μπορεί να εγκλωβιστούν μεταξύ του πέους και της ακροποσθίας (8). Έχει προταθεί ότι αυτή η χρόνια έκθεση των ούρων σε ένα ευαίσθητο επιθήλιο θα μπορούσε να εμπλέκεται στην αιτιοπαθογένεια του σκληροατροφικού λειχήνα πέους (4). Εκτός από τα σταγονίδια ούρων μετά την ούρηση, η μικροακράτεια έχει επίσης προταθεί ως θεωρητικός αιτιολογικός παράγοντας. Σε μια μελέτη αποδείχθηκε ότι το 91% των ανδρών με διαγνωσμένο σκληροατροφικό λειχήνα ανέφερε μικροακράτεια, σε σύγκριση με το 14% στην ομάδα ελέγχου (3).
Ο σκληροατροφικός λειχήνας εμφανίζεται σπάνια σε άνδρες με ιστορικό νεογνικής περιτομής, γεγονός που υποδηλώνει ότι η ακροποσθία παίζει σημαντικό ρόλο στην παθογένεια της. Αυτό υποστηρίζεται από το γεγονός ότι η περιτομή οδηγεί συχνά σε θεραπεία όταν η νόσος βρίσκεται στα αρχικά στάδια (4).
Επίσης, ένα ακόμα δεδομένο που υποστηρίζει την θεωρία της εμπλοκής των ούρων στην παθογένεση αφορά και το γεγονός ότι - σε αντίθεση με τις γυναίκες - οι άνδρες δεν τείνουν να εμφανίζουν σκληροατροφικό λειχήνα στον πρωκτό, ο οποίος προστατεύεται από τα ούρα χάρη στο όσχεο (3).
Ωστόσο. άλλα ευρήματα δεν υποστηρίζουν την θεωρία ότι τα ούρα εμπλέκονται στην αιτιοπαθογένεια. Επίσης, η περιτομή μπορεί να οδηγήσει σε ουλές που προδιαθέτουν τους ασθενείς σε ένα επίκτητο "θαμμένο" πέος (4).
- πιο πρόσφατα, έχει παρατηρηθεί ότι το βακτήριο Fusobacterium spp υπάρχει σε πάνω από το 70% των ασθενών με σκληροατροφικό λειχήνα των ανδρικών γεννητικών οργάνων και η περιτομή βρέθηκε ότι μειώνει την αφθονία αυτού του παθογόνου (4).
- πιθανότητα για λοιμώδες αίτιο (4).
Όπως προκύπτει από τα ανωτέρω, η αιτιολογία του σκληροατροφικού λειχήνα πέους είναι πιθανό να είναι πολυπαραγοντική (4).
Περισσότερες πληροφορίες για παράγοντες που αυξάνουν τον κίνδυνο πυροδότησης ή επιδείνωσης του λειχήνα των γεννητικών οργάνων, δείτε εδώ την σχετική ανάρτηση.
Διαχείριση:
Ορισμένοι σημαντικοί παράγοντες που εμποδίζουν την πρόοδο της κατανόησης του σκληροατροφικού λειχήνα και της διαχείρισης του είναι οι εξής δύο (3):
- μειωμένη αναγνώριση από τους παρόχους πρωτοβάθμιας περίθαλψης, και
- μη-πραγματοποίηση αυτοεξέτασης από τους ασθενείς.
Σε αντίθεση με τις γυναίκες, που κάνουν τακτικά τεστ Παπανικολάου και εξέταση των γεννητικών οργάνων κάποια στιγμή κατά την διάρκεια της εγκυμοσύνης, οι νεότεροι άνδρες δεν διενεργούν τακτικούς ιατρικούς ελέγχους των γεννητικών οργάνων (3).
Ένας αριθμός μεγάλων μελετών εξέτασε την στάση των νεαρών ανδρών απέναντι στον καρκίνο των όρχεων, με τους περισσότερους να αναφέρουν την αμηχανία, την έλλειψη γνώσης και τα πολιτισμικά εμπόδια ως τους κύριους παράγοντες που τους εμποδίζουν να προβούν στην αυτοεξέταση και στην αναζήτηση ιατρικής βοήθειας (3).
Μια άλλη μεγάλη μελέτη από την Αυστραλία διαπίστωσε ότι η απροθυμία για αυτοεξέταση και αναζήτηση βοήθειας συσχετίστηκε συχνά με «ανδρικές» αξίες όπως αυτής της ευρωστίας και της δύναμης (3).
Η αυξημένη συχνότητα των εξετάσεων των ανδρικών γεννητικών οργάνων από τους παρόχους πρωτοβάθμιας περίθαλψης είναι πιθανό να αποστιγματίσει και να ομαλοποιήσει τον έλεγχο για την παθολογία των γεννητικών οργάνων, όπως είναι οι δερματικές παθήσεις, ο καρκίνος των όρχεων και ο καρκίνος του προστάτη (3).
Οι κύριοι στόχοι για την διαχείριση του σκληροατροφικού λειχήνα είναι ο αποκλεισμός κακοήθους μετασχηματισμού, η παροχή συμπτωματικής ανακούφισης, η ελαχιστοποίηση της ουροποιητικής ή η σεξουαλικής νοσηρότητας και η διατήρηση της ακροποσθίας όταν αυτό είναι εφικτό (4).
Όλες οι στρατηγικές διαχείρισης θα πρέπει να συνδυάζονται με συντηρητικά μέτρα, όπως η ελαχιστοποίηση της επαφής με ερεθιστικούς παράγοντες (π.χ. τα ούρα μετά την ούρηση). Συνιστώνται επίσης οι ηβικές τρίχες να είναι κομμένες κοντές, για την ελαχιστοποίηση του ερεθισμού του πέους (4).
Η μακροχρόνια παρακολούθηση με τακτική φυσική εξέταση είναι κατάλληλη για την παρακολούθηση του κακοήθους μετασχηματισμού (1).
Η έγκαιρη διάγνωση και η έγκαιρη θεραπεία είναι σημαντικές για να μειωθούν τα ποσοστά κακοηθειών αλλά και να αποτραπούν οι ουλές (5).
Αιμοληψία
Περισσότερες από 70 μελέτες δείχνουν ότι ένας ή περισσότεροι αιματολογικοί δείκτες που συνδέονται άμεσα με την διατροφή, βρίσκονται εκτός των φυσιολογικών ορίων, και αυτό συμβαίνει σε έναν σημαντικό αριθμό ασθενών με λειχήνα. Επιπρόσθετα, ορισμένες από αυτές τις μελέτες δείχνουν ότι όσο μεγαλύτερη είναι η απόκλιση από τα φυσιολογικά όρια, τόσο σοβαρότερα είναι τα συμπτώματα, η ένταση του πόνου και το μέγεθος των βλαβών.
Το θετικό είναι ότι όταν επανέρχονται στα φυσιολογικά επίπεδα, τότε υπάρχει σημαντική βελτίωση και αναστροφή της πάθησης. Μάλιστα, σε ορισμένους ασθενείς υπήρξε ακόμα και 100% αναστροφή με ολική αποκατάσταση.
Συνεπώς, πριν από την έναρξη οποιασδήποτε αντιμετώπισης, χρειάζεται να προηγείται μία αιμοληψία ώστε να εξεταστούν τα επίπεδα τους, και:
- εάν βρίσκονται εκτός των φυσιολογικών ορίων, τότε να διορθώνονται με μερικές απλές διατροφικές επιλογές, ή
- εάν δεν βρίσκονται εκτός των φυσιολογικών ορίων, τότε να εξετάζονται οι υπόλοιπες δυνατότητες για την αντιμετώπιση του λειχήνα.
Για περισσότερες πληροφορίες κάντε κλικ εδώ.
Αντιμετώπιση φαρμακευτική:
Η καθημερινή χρήση ισχυρής τοπικής αγωγής είναι η συνιστώμενη θεραπεία πρώτης γραμμής για τον σκληροατροφικό λειχήνα πέους σε ενήλικες άνδρες και αγόρια (3).
Η εφαρμογή είναι μία ή δύο φορές την ημέρα για 1 έως 3 μήνες, με επανάληψη της αγωγής σε περίπτωση υποτροπής (4).
Η αγωγή θα πρέπει να συνδυάζεται με απώλεια βάρους εάν ο ασθενής είναι παχύσαρκος, καθώς ένα θαμμένο πέος μπορεί να μειώσει την αποτελεσματικότητα της αγωγής (4).
Οι κατευθυντήριες οδηγίες από την Βρετανική Ένωση Δερματολογίας προτείνουν ότι κάθε ασθενής που δεν ανταποκρίνεται σε 1 έως 3 μήνες τοπικής αγωγής θα πρέπει να παραπεμφθεί για περαιτέρω αξιολόγηση και πιθανώς σε ουρολόγο για περιτομή (4).
Αντιμετώπιση χειρουργική:
Η χρήση τοπικής αγωγής είναι συνήθως η αγωγή πρώτης γραμμής και ίσως να μην υπάρξει ανάγκη για περιτομή και να διατηρηθεί η ακροποσθία (4).
Ο βασικός άξονας της χειρουργικής αντιμετώπισης είναι η περιτομή, ειδικά σε περιπτώσεις πρώιμου σταδίου και χωρίς επιπλοκές (4).
Η περιτομή ενδείκνυται στην περίπτωση της φίμωσης και της παραφίμωσης (3), επίμονης νόσου ή εάν υπάρχει κλινική υποψία ότι οι βλάβες του πέους ίσως είναι ακανθοκυτταρικό καρκίνωμα (1), ενώ ίσως ενδείκνυται και στην περίπτωση που o σκληροατροφικός λειχήνα περιορίζεται στην βάλανο του πέους και στην ακροποσθια (1).
Η χειρουργική αντιμετώπιση οδηγεί συχνά, αλλά όχι πάντα, σε θεραπεία (3).
Η περιτομή έχει ποσοστό επιτυχίας 76-100%, αν και ο σκληροατροφικός λειχήνας ίσως οδηγήσει στο φαινόμενο koebner στην ουλή της περιτομής (5).
Αν και η πλειονότητα των περιπτώσεων μπορεί να αντιμετωπιστεί με ιατρική θεραπεία και περιτομή, ένας σημαντικός αριθμός ασθενών ίσως επίσης χρειαστεί διαδικασία αποκατάστασης του πέους (4) π.χ. οι επανορθωτικοί ουρολόγοι έχουν συχνά διαφορετικές απόψεις σχετικά με τη βέλτιστη χειρουργική αντιμετώπιση της στένωσης της ουρήθρας (4), ενώ υπάρχουν αντικρουόμενες αναφορές επιτυχίας (9).
Οι σοβαρές περιπτώσεις ίσως απαιτήσουν επανορθωτική χειρουργική επέμβαση, αν και η συντηρητική αντιμετώπιση ίσως είναι κατάλληλη, εφ'όσον οι κίνδυνοι της χειρουργικής επέμβασης υπερβαίνουν τα πιθανά οφέλη (1).
Αντιμετώπιση με μη-φαρμακευτικούς τρόπους:
Λόγω του ότι οι μακροπρόθεσμες επιδράσεις της αγωγής πρώτης γραμμής για τον σκληροατροφικό λειχήνα πέους είναι ακόμα σχετικά άγνωστες (4), τίθεται το εξής ερώτημα:
υπάρχουν μη-φαρμακευτικοί τρόποι που μπορούν να βοηθήσουν στην αντιμετώπιση του σκληροατροφικού λειχήνα πέους ;
Η απάντηση είναι ναι.
Για να δείτε τους μη-φαρμακευτικούς τρόπους αποτελεσματικής αντιμετώπισης του λειχήνα κάντε κλικ ΕΔΩ.
ΛΕΙΧΗΝΑΣ ΠΕΟΥΣ ΕΙΚΟΝΕΣ
Στην συνέχεια ακολουθούν έξι εικόνες για τον σκληροατροφικό λειχήνα πέους.
Ορισμένες ακόμα εικόνες υπάρχουν :
- στο συνολικό ευρετήριο,
- στην ανάρτηση "σκληροατροφικός λειχήνας θεραπεία", καθώς και
- στην ανάρτηση "λειχήνες δέρματος εικόνες".
Στην συνέχεια ακολουθούν έξι εικόνες για τον σκληροατροφικό λειχήνα πέους.
Ορισμένες ακόμα εικόνες υπάρχουν :
- στο συνολικό ευρετήριο,
- στην ανάρτηση "σκληροατροφικός λειχήνας θεραπεία", καθώς και
- στην ανάρτηση "λειχήνες δέρματος εικόνες".
ΠΑΡΑΠΟΜΠΕΣ
1. Teichman JMH, Mannas M, Elston DM. Noninfectious Penile Lesions. Am Fam Physician. 2018 Jan 15;97(2):102-110. PMID: 29365226.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29365226
2. Chang HC, Sung CW, Lin MH. Association of Circumcision Status with Genital Lichen Planus: A Systematic Review and Meta-analysis. Acta Derm Venereol. 2019 Oct 1;99(11):1049-1050. doi: 10.2340/00015555-3242. PMID: 31233180.
https://www.medicaljournals.se/acta/content/html/10.2340/00015555-3242
3. Charlton OA, Smith SD. Balanitis xerotica obliterans: a review of diagnosis and management. Int J Dermatol. 2019 Jul;58(7):777-781. doi: 10.1111/ijd.14236. Epub 2018 Oct 12. PMID: 30315576.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30315576
4. Kwok R, Shah TT, Minhas S. Recent advances in understanding and managing Lichen Sclerosus. F1000Res. 2020 May 15;9:F1000 Faculty Rev-369. doi: 10.12688/f1000research.21529.1. PMID: 32518626; PMCID: PMC7233179.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32518626
5. Fistarol SK, Itin PH. Diagnosis and treatment of lichen sclerosus: an update. Am J Clin Dermatol. 2013 Feb;14(1):27-47. doi: 10.1007/s40257-012-0006-4. PMID: 23329078; PMCID: PMC3691475.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23329078
6. Buechner SA. Common skin disorders of the penis. BJU Int. 2002 Sep;90(5):498-506. doi: 10.1046/j.1464-410x.2002.02962.x. PMID: 12175386.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12175386/
7. Cohen PR. Adult Acquired Buried Penis: A Hidden Problem in Obese Men. Cureus. 2021 Feb 1;13(2):e13067. doi: 10.7759/cureus.13067. PMID: 33680609; PMCID: PMC7932830.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33680609/
8. Kirby L, Gran S, Kreuser-Genis I, Owen C, Simpson R. Is urinary incontinence associated with lichen sclerosus in females? A systematic review and meta-analysis. Skin Health Dis. 2021 Feb 12;1(1):e13. doi: 10.1002/ski2.13. PMID: 35664812; PMCID: PMC9060132.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35664812/
9. Kurtzman JT, Blum R, Brandes SB. One-Stage Buccal Mucosal Graft Urethroplasty for Lichen Sclerosus-Related Urethral Stricture Disease: A Systematic Review and Pooled Proportional Meta-Analysis. J Urol. 2021 Oct;206(4):840-853. doi: 10.1097/JU.0000000000001870. Epub 2021 May 25. PMID: 34032494.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34032494/
1. Teichman JMH, Mannas M, Elston DM. Noninfectious Penile Lesions. Am Fam Physician. 2018 Jan 15;97(2):102-110. PMID: 29365226.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/29365226
2. Chang HC, Sung CW, Lin MH. Association of Circumcision Status with Genital Lichen Planus: A Systematic Review and Meta-analysis. Acta Derm Venereol. 2019 Oct 1;99(11):1049-1050. doi: 10.2340/00015555-3242. PMID: 31233180.
https://www.medicaljournals.se/acta/content/html/10.2340/00015555-3242
3. Charlton OA, Smith SD. Balanitis xerotica obliterans: a review of diagnosis and management. Int J Dermatol. 2019 Jul;58(7):777-781. doi: 10.1111/ijd.14236. Epub 2018 Oct 12. PMID: 30315576.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30315576
4. Kwok R, Shah TT, Minhas S. Recent advances in understanding and managing Lichen Sclerosus. F1000Res. 2020 May 15;9:F1000 Faculty Rev-369. doi: 10.12688/f1000research.21529.1. PMID: 32518626; PMCID: PMC7233179.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/32518626
5. Fistarol SK, Itin PH. Diagnosis and treatment of lichen sclerosus: an update. Am J Clin Dermatol. 2013 Feb;14(1):27-47. doi: 10.1007/s40257-012-0006-4. PMID: 23329078; PMCID: PMC3691475.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/23329078
6. Buechner SA. Common skin disorders of the penis. BJU Int. 2002 Sep;90(5):498-506. doi: 10.1046/j.1464-410x.2002.02962.x. PMID: 12175386.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/12175386/
7. Cohen PR. Adult Acquired Buried Penis: A Hidden Problem in Obese Men. Cureus. 2021 Feb 1;13(2):e13067. doi: 10.7759/cureus.13067. PMID: 33680609; PMCID: PMC7932830.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/33680609/
8. Kirby L, Gran S, Kreuser-Genis I, Owen C, Simpson R. Is urinary incontinence associated with lichen sclerosus in females? A systematic review and meta-analysis. Skin Health Dis. 2021 Feb 12;1(1):e13. doi: 10.1002/ski2.13. PMID: 35664812; PMCID: PMC9060132.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35664812/
9. Kurtzman JT, Blum R, Brandes SB. One-Stage Buccal Mucosal Graft Urethroplasty for Lichen Sclerosus-Related Urethral Stricture Disease: A Systematic Review and Pooled Proportional Meta-Analysis. J Urol. 2021 Oct;206(4):840-853. doi: 10.1097/JU.0000000000001870. Epub 2021 May 25. PMID: 34032494.
https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/34032494/